“Marabou”—Ang Langgam nga Gipasipad-an

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA KENYA

“Wala pa akoy nakitang langgam nga mas daotan ug tilimad-on kay sa marabou.”—The World’s Wild Places—Africa’s Rift Valley.

SA DAGHANG langgam nga makita sa Aprika, pipila lamang ang tinamay pag-ayo kay sa marabou. Ang langgam kasagarang gilarawan nga mabangis ug mangil-ad ug dagway ug daotag tuyo. Klaro nga dili maayog relasyon ang marabou sa mga tawo.

Ikaw ba madani sa mga langgam nga nindot ug panagway ug maayong moawit? Aw, walay hiyas nga sama niini ang marabou. Uban sa rosas ug kolor nga ulo ug liog nga walay balhibo, ang langgam masulub-on ug minghoy ug dagway. Ang gulang nga langgam dunay pulahon nga mapaburot nga puyo nga morag baga, lingin nga korbata nga nagbitay diha sa tilaokan. Daghan ang nagtuo nga ang puyo nakapamaot ug samot sa dagway sa linalang. Apan, si Dr. Leon Benun, pangulo sa Ornithology Department sa National Museums sa Kenya, nagpahinumdom kanato: “Dili buot ingnon nga tungod lang kay ngil-ad tan-awon para nato ang puyo niini, ngil-ad na kini alang sa marabou.” Apan, hangtod karon, walay nahibalo sa biolohikal nga obra niining maong puyo.

Ang mga tumatan-aw niini lainan usab sa batasan sa langgam sa pagkaon. Una, kini mokaon ug baho nang mga patayng lawas. Kon walay makit-ang patayng mga lawas, kini ilado nga mopatay ug ubang mga langgam aron tagbawon ang pagkadako ug kaon niini. Dili ikahibulong nga daghang tawo morag naglagot kaayo niini.

Apan, bisan pa sa kangil-ad sa dagway ug kinaiya niini, ang marabou dunay maayong mga hiyas. Duyog  kanamo samtang sination pa natog dugang kining gipasipad-an pag-ayo nga langgam.

Usa sa Kinadak-an sa mga Langgam

Dili ikalalis nga ang marabou mao ang kinadak-an sa pamilya sa stork. Ang hingkod nga laki moabot ug 150 sentimetros ug motimbang ug kapin sa otso kilos. Ang mga baye mas gagmay. Ang bug-at, pormag-kunya nga sungo sa langgam motubo hangtod sa gitas-ong kapin sa 30 sentimetros​—usa ka maayong gamit sa pagkuniskunis sa mga piraso sa karne gikan sa patayng lawas.

Bisan pag dako, kining matanga sa stork maayong molupad. Dunay pako nga ang sukod kon bukhad maoy kapin sa 2.5 metros, ang marabou makalupad dungan sa ubang kusog molupad nga mga langgam. Sa dihang maglupad, nindot kaayo kining tan-awon uban ang ulo niini nga nagkulo ug diyutay diha sa abaga ug ang taas nga tiil niini nagtuy-od nga tul-id sa lawas. Maayo kaayo siyang mopaayon-ayon sa paggamit sa mainit nga mga sulog sa hangin, o sa nagsaka nga init nga hangin, ug makalupad sa habog kaayong gitas-on nga usahay halos dili na kini makita gikan sa yuta! Gani, ang mga marabou nakit-an nga nanglupad sa gitas-ong 4,000 metros!

Responsableng mga Ginikanan

Apan, dalayegon ang marabou sa pagtuman sa iyang responsabilidad isip ginikanan. Sa pagkatinuod, ang pagkaginikanan maoy lisod nga katungdanan nga magsugod pinaagi sa paggama ug salag. Human makapilig maayong lugar, ang laki, nga duyogan sa baye sa ulahi, magsugod sa pagtukod sa salag. Usahay, ang salag nga tukoron 30 metros  ibabaw sa yuta simple lamang. Ang usa ka metros nga salag maoy usa lamang ka pinadagan, walay salipod nga plataporma nga gama sa uga nga mga kahoykahoy, sanga, ug mga dahon. Gani, panundon sa nagapangitlog nga langgam ang usa ka daan nang salag, ayohon kini pinaagig pagdugang ug mga sangasanga ug ubang mga materyales. Ang ubang mga pundok sa mga marabou nahibaloan nga nagtenir ug salag sa 50 ka tuig.

Samtang ang bag-ong salag gikamulo pag tukod, ang laki nga marabou magsugod na sa pagpangitag paris. Lahi sa naandan taliwala sa daghang espisye sa mga langgam, ang laki maghulat nga duolon sa baye. Daghang baye magpaibog-ibog sa laki. Daghan ang dili mapili. Ugaling mabaslan ra ang pagkamapailobon, ug sa kataposan usa ka baye ang mapili. Sa panahon sa pagpangulitawhay, ang puyo niining duha ka langgam moburot, ug mopagawas ug tingog nga makapaabog sa mga langgam nga magpaduol. Ang tingog gihubit ingong mga inga, piliik, ug mga taghoy​—mga tingog nga mao ray ikapagawas sa mga marabou, gawas sa panagsang pagkalakala sa ilang dagkong mga sungo. Ang malig-on nga relasyon matukod pinaagi sa naandan nga “tindog-yaka” nga paagi sa paghangop nga ipasundayag matag pauli sa kaparis diha sa salag human sa dugayng pagkawala. Kining aksiyon sa paghangop himoon pinaagi sa pagsawilik sa ulo sa likod, dayon ipaubos, ug ikalakala ug dugay ang mga sungo.

Magtinabangay ang parisan sa paghimog salag. Ang duha magpulipuli usab sa paglumlom sa mga itlog. Human sa paglumlom sulod sa usa ka bulan, duha o tulo ka samag tisa ka puti nga itlog mapusa nga mahimong rosason, diyutay rag balhibo nga mga piso nga akatahon niining duha ka ginikanan. Kining kuyabog nga mga marabou inatiman pag-ayo. Magsugod ang walay hunong nga pagpakaon nga lakipan ug sustansiyado kaayong mga pagkaon, sama sa isda. Diha sa kalamakan nga maoy punayan ug bisita sa mga marabou, ang mga ginikanan makakuha ug daghang suplay sa mga baki, laing naandang pagkaon sa langgam. Ang mga kuyabog makakaon pinaagi sa pagtuka sa mga piraso sa pagkaon nga idigwa sa mga ginikanan niini diha sa salag. Hinayng motubo ang mga kuyabog, ug dili hangtod nga makaabot sila ug upat ka bulan​—sa dihang makamao na usab silang molupad layo sa ilang salag​—nga sila magsugod sa pagkinaugalingon.

Mga Tighinlo

Bisan tuod tinamay kanunay ang marabou tungod kay mokaon ug patayng mga lawas, may probitso sa pagkatinuod ang trabaho niini. Ang mga mananap nga manunukob mamiya sa kapatagan sa Aprika nga nagpasad ang nagkadugta nga patayng mga lawas. Kon pasagdan, kining patayng mga lawas kusog nga makapakaylap ug sakit nga peligroso sa tawo ug sa mananap. Apan, gihimo sa marabou ang mapuslanong trabaho nga paghipos sa basura. Duyog sa mga buwitre​—mga langgam usab nga magdadagit nga dakog kaon​—kini manganinaw sa kapatagan ug gipamiyaan nga patayng mga lawas sa giatakeng mananap. Sa dihang may makit-an, ang mga marabou maghulat sa mas isog nga mga buwitre nga maoy mohiwa sa patayng  lawas pinaagi sa ilang lig-ong kurbawo nga mga sungo. Sa dihang makalugar, ang marabou, pinaagi sa taas nga sungo niini nga morag kutsilyo nga gamit sa pag-opera nga nagbanganga nang daan, mosakdop ug kalit sa patayng lawas, mokuhag usa ka hiwang unod, ug dayon magpadaplin nga maghulat nga makalugar na usab. Kon mabusog na ang mga buwitre, mag-inilogay ang mga marabou sa nahibiling mga pirasong unod. Tilokon ug kaon sa mga marabou halos ang tanan nga masulod sa ilang mga tutunlan, gawas sa mga bukog. Ang mga pirasong unod nga motimbang ug kapin sa 600 gramos tunlon sa kasayon.

Sa katuigang dili pa dugay gipadako sa marabou ang iyang buluhaton sa paghinlo saylo sa iyang kinaiyanhong pinuy-anan. Ang langgam dili na mahadlok sa tawo ug karon tig-anhaan na sa mga basurahan sa siyudad ug sa lungsod. Ang resulta? Mas hinlo nga palibot. Ang marabou maningaon pa diha sa hugawng tubig gikan sa mga matansahan, nga mangitag nahibiling mga kan-onon. Ikailustrar kon unsa ka lig-on kining langgama sa mosunod nga pananglitan. Samtang nangitag makaon gikan sa mga matansahan sa kasadpang Kenya, natulon sa marabou ang kutsilyo sa matansero. Sa milabay ang pipila ka adlaw, ang kutsilyo​—hinlo ug sinaw​—nakit-an duol sa mao gihapong lugar, samtang ang marabou nga nagdigwa niini nagpadayon sa iyang naandang buluhaton nga wala maunsa!

Ang Umaabot sa Marabou

Samtang ang iyang duol nga paryente, ang dagkong adjutant stork sa Asia, hapit nang mapuo, ang marabou sa Aprika midaghan. Kini walay nahibaloang kaaway diha sa iyang kinaiyanhong pinuy-anan. Kaniadto, ang labing mabangis nga kaaway sa marabou mao ang tawo. Ang dagkong mga stork gipamusil, ug gipanguhaag balhibo duol sa sampot niini aron iadorno sa mga kalo sa mga babaye. “Halos dili katuohan,” nag-ingon ang librong Storks, Ibises and Spoonbills of the World, “nga kining mahunolhunol ug nindot nga mga balhibo nga giadorno diha sa paypay o usa ka dekorasyon nga bililhon kaayo sa babaye, nagagikan niining dako, minghoy ug ngil-ad ug dagwayng mga tigkaon ug hugaw.” Sa pagkabulahan, kining walay kutokuto nga pagpatay sa langgam mikunhod sa paglabay sa katuigan, ug midaghan na usab sila. Sa walay duhaduha ang atong lakbit nga pagtan-aw sa marabou nagpadayag nga dili kini angayng tamayon ug pasipad-an. Ang pagkaepisyente ug pagkakugihan niini sa paghinlo sa palibot nakabenepisyo kanato ug dako. Bisan tuod ngil-ad kinig dagway taliwala sa mga langgam, kini nakahatag gihapon ug himaya sa Maglalalang sa yanong paagi niini.​—Salmo 148:​7, 10.

[Hulagway sa panid 16]

Ang bug-at, pormag-kunya nga sungo sa langgam motubo sa gitas-ong kapin sa 30 sentimetros

[Hulagway sa panid 16, 17]

Ang sukod sa bukhad nga pako sa marabou maoy kapin sa 2.5 metros

[Credit Line]

© Joe McDonald

[Hulagway sa panid 17]

Ang kuyabog nga mga marabou inatiman pag-ayo

[Credit Line]

© M.P. Kahl/VIREO

[Hulagway sa panid 18]

Wala pa natugkad kon unsay biolohikal nga obra sa puyo sa marabou

[Hulagway sa panid 19]

Ang salag usahay tukoron 30 metros ibabaw sa yuta