“Post-traumatic Stress”—Unsa ba Kana?

KATUIGAN kanhi, ang post-traumatic stress disorder (PTSD) kasagarang gitawag ug pagkanerbiyos tungod sa bala o kalapoy tungod sa pagpakigbugno ug gianalisar ilabina may kalabotan sa mga beterano sa militar. * Karon dako na ang kausaban. Dili na kinahanglang magsundalo ka pa aron madayagnos ka nga adunay PTSD. Kinahanglan lamang nga mahimo kang usa nga nakaagi sa usa ka masakit nga hitabo.

Ang hitabo mahimong maglakip sa bisan unsa gikan sa gubat ngadto sa pagsulay sa paglugos ngadto sa pagkaaksidente sa sakyanan. Ang usa ka dokumento nga naghatag ug impormasyon gikan sa National Center for PTSD, sa Tinipong Bansa, nagpahayag niana niining paagiha: “Madayagnos lamang ang usa ka tawo nga dunay PTSD kon nakaagom siya sa usa ka masakit nga hitabo.” Ug kining hitaboa “kinahanglang maglangkit sa usa ka matang sa aktuwal o gihulga nga pagdaot sa LAWAS o pag-atake.”

Si Jane, nga gihisgotan sa miaging artikulo, nag-ingon: “Akong nahibaloan nga tungod sa kalit nga kalisang modaghan pag-ayo ang pipila ka hormone, ug tungod niini nga mga hormone ang mga sentido mahimong alisto kaayo sa kapeligrohan. Kasagaran ang mga sukod sa hormone mobalik sa normal iniglabay na sa kapeligrohan, apan sa kahimtang sa mga tawong nag-antos sa PTSD, kini kanunayng taas ug sukod.” Ang hitabo milabay na, apan ang kalisang nga gibati sa maong mga gutlo daw dili mahanaw sa hunahuna ni Jane, sama sa usa ka wala kaangaying saop nga nagpabilin gihapon bisag gipapahawa na.

Kon nakaagi ka sa usa ka masakit nga kasinatian ug nakaagom sa susamang mga epekto, hinungdanong maamgohan nimo nga dili lang kay ikaw ray mibati niana. Sa usa ka libro nga gisulat niya bahin sa paglugos, ang awtor nga si Linda E. Ledray miingon nga ang PTSD maoy “normal nga reaksiyon nga makita diha sa normal nga mga tawo nga nakaagom sa makalilisang nga kahimtang diin dili nila makontrolar ang nagakahitabo.”

Bisan pa niana, ang pagtawag sa PTSD nga normal wala magpasabot nga ang tanang nakaagi sa usa ka masakit nga kasinatian dili mobati niana. Miingon si Ledray: “Nakaplagan diha sa usa ka pagtuon sa 1992 nga, usa ka semana human sa paglugos, 94 porsiyento sa mga nakaagi niana nga gisusi dihay komon nga mga simtoma sa PTSD ug sa napulog-duha ka semana 47 porsiyento ang padayong mibati niana. Singkuwenta porsiyento sa mga babaye nga gihiling diha sa Sexual Assault Resource Service sa Minneapolis sa 1993 dihay mga simtoma sa PTSD usa ka tuig human sa paglugos.”

Ang maong mga estadistika nagpadayag nga komon ang PTSD, mas komon pa kay sa naamgohan sa kadaghanang tawo. Ug ang tanang matang  sa mga tawo nag-antos niana, human sa daghang matang sa mga hitabo. Ang mga awtor nga si Alexander C. McFarlane ug Lars Weisaeth miingon: “Ang di pa dugayng mga pagtuon nagpakita nga ang masakit nga mga hitabo kanunayng mahitabo sa mga sibilyan panahon sa kalinaw, maingon man sa mga sundalo ug mga biktima sa gubat, ug nga daghang nakaagi sa maong kanunayng mga hitabo ang mibati ug PTSD.” Bisan ang medikal nga mga pamaagi o mga pag-atake sa kasingkasing nakapahinabog PTSD diha sa pipila ka tawo.

“Ang PTSD nahimo na hinuong usa ka komon nga abnormalidad,” miingon ang gikutlo-sa-ibabaw nga mga awtor. Miingon pa sila: “Ang way-pili nga surbi sa 1,245 ka Amerikanong mga batan-on nagpakita nga 23% ang nahimong mga biktima sa pisikal ug seksuwal nga mga pag-atake, ug nakasaksi usab sa kapintasan batok sa uban. Usa sa lima ka batan-on nga nakaagom niana ang mibati ug PTSD. Nagsugyot kini nga duolan sa 1.07 ka milyong tin-edyer sa T.B. ang nag-antos karon sa PTSD.”

Kon husto ang ihap, nagpasabot kana nga adunay daghang tin-edyer nga nag-antos niini diha  sa usa lamang ka nasod! Unsay mahimo alang sa maong mga tawo, maingon man sa milyonmilyong uban pa nga nag-antos sa tibuok kalibotan?

Unsay Mahimo?

Kon nagtuo ka nga ikaw o usa ka kaila nimo basig nag-antos sa PTSD, ang mosunod maoy pipila ka sugyot.

Paningkamoti nga mahuptan ang usa ka espirituwal nga programa. “Kanunay kong motambong sa mga tigom diha sa among lokal nga Kingdom Hall,” miingon si Jane. “Bisan sa dihang dili nako masentro ang akong pagtagad sa ginasulti, ako nahibalo nga gusto ni Jehova nga Diyos nga atua ko didto. Kadtong kauban nako sa kongregasyon mahigugmaon ug makapalig-on kaayo, ug ang gugma ug personal nga interes nga gipakita hinungdanon kaayo alang kanako latas sa tibuok kalisdanan.” Midugang si Jane: “Natabangan usab ako sa dihang gibasa nako ang mga salmo. Daw ang mga pag-ampo sa mga sinakit maoy nagsulti sa akong gibati. Kon dili ako makasulti sa akong gustong isulti diha sa pag-ampo, makaingon lamang ako ug ‘Amen.’”

Ayaw pagpanuko sa pagdasig sa nag-antos. Kon aduna kay minahal nga nagsagubang sa makalilisang nga panumdoman sa usa ka masakit nga hitabo, sabta nga siya wala maghinobra sa iyang gibati o lisod lang gayong pakiglabotan. Tungod sa pagkadili-mobati, sa kabalaka, o sa kasuko, siya dili tingali makahimo sa pagsanong sumala  sa imong gusto sa mga paningkamot nga imong gihimo sa pagtabang kaniya. Apan ayaw paghunong! Sumala sa giingon sa Bibliya, “ang tinuod nga higala mahigugma sa tanang panahon, ug maoy usa ka igsoon nga natawo alang sa panahon sa kasakit.”​—Proverbio 17:17.

Kinahanglang ilhon ug likayan sa nag-antos ang ubang mga paagi sa pagsagubang nga makapahinabog dugang kadaot. Nalakip niini ang paggamit ug gidili nga mga droga ug pagpatuyang sa pag-inom ug alkoholikong mga ilimnon. Bisag ang alkoholikong ilimnon ug mga droga mohatag tingali ug temporaryong kahupayan, sa dili madugay mopasamot lamang kini sa imong pag-antos. Kasagarang magpahinabo kini ug pagpalain sa kaugalingon, pagsalikway sa mga tawo nga gustong motabang, pagkagumon sa trabaho, way-pugong nga kasuko, way-pugong o sobrang-pagpugong sa pagkaon, o ubang panggawi nga makadaot sa kaugalingon.

Pangonsulta sa usa ka batid nga propesyonal sa panglawas. Basig wala diay PTSD ang nag-antos, apan kon aduna man, adunay epektibong mga paagi sa pagtambal. * Kon nagdawat ka ug propesyonal nga tabang, magmatinud-anon sa maong tawo ug pangayog tabang sa pagbuntog sa bisan hain sa mga panggawi nga gihisgotan sa ibabaw.

Hinumdomi: Ang pisikal nga mga samad kasagarang maoy unang maalim, apan ang mga tawong nag-antos sa PTSD mahimong masamdan sa daghang paagi diha sa lawas, hunahuna, ug espiritu. Ang mosunod nga artikulo maghisgot pa sa mga paagi nga ang nag-antos ug kadtong anaa sa iyang palibot makapakigbahin sa proseso sa pag-alim ug maghisgot usab sa paglaom alang sa tanang nag-antos sa post-traumatic shock.

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 6]

Mga Simtoma sa “Post-traumatic Stress”

Daghang nakaagi sa masakit nga kasinatian ang nakasinati pag-usab niana diha sa ilang hunahuna. Sila dili makakontrolar niana o makapugong sa pagkahitabo niana. Ang mga sangpotanan mahimong maglakip sa:

• Lunhaw kaayong mga panumdoman sa masakit nga kasinatian​—mga pagbati nga nahitabo kana pag-usab

• Makalilisang nga mga damgo ug mga pag-urom

• Ang kiling nga makuyawan pag-ayo sa hilabihang kasaba o sa usa ka tawo nga kalit nga moduol kanila gikan sa luyo

• Pagpangurog ug pagpaningot

• Pagkuba sa dughan o kalisod sa pagginhawa

• Pagkapikal sa dihang mahinumdom sa masakit nga kasinatian tungod sa nakita, nadungog, nabatyagan, nasimhot, o natilawan

• Kabalaka o kahadlok​—ang pagbati nga nameligro pag-usab

• Kalisod sa pagkontrolar sa mga emosyon tungod kay ang mga butang nga nagpahinumdom kanimo sa masakit nga kasinatian motultol sa kalit nga kabalaka, kasuko, o kapikal

• Kalisod sa pagsentro sa pagtagad ug sa paghunahuna sa tin-awng paagi

• Kalisod sa pagkatulog ug sa paghinanok

• Pagkagubot sa hunahuna ug kanunayng pagbantay kon dunay peligro

• Pagkadili-mobati

• Kalisod sa pagbati ug gugma o pagbati ug bisan unsang kusganong mga emosyon

• Ang pagbati nga ang palibot maoy talagsaon ug dili-tinuod

• Pagkawala sa interes diha sa mga butang nga gikalingawan kaniadto

• Kalisod sa paghinumdom sa hinungdanong mga bahin sa kon unsay nahitabo panahon sa masakit nga kasinatian

• Pagbati nga nahimulag sila sa ilang palibot ug sa mga butang nga nagakahitabo kanila

[Mga hulagway sa panid 5]

Ang nagkalainlaing masakit nga mga hitabo makapahinabog PTSD