Kining Makalingaw nga Gagmayng mga Mangangayam

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA HABAGATANG APRIKA

DIDTO nagtindog siya sa iyang pangulahiang mga tiil diha sa naglagiting nga kainit sa adlaw, nga nanghawid ug maayo sa huyang nga mga sanga samtang nanimbang nga morag tripod pinaagi sa iyang ikog. Naminsar ug maayo, iyang gianinaw ang langit ug yuta kon duna bay bisan unsang timaan sa kapeligrohan. Ang iyang mga kauban napasaligan nga walay kapeligrohan pinaagi sa iyang popanahon nga ginagmayng pagpiyakpiyak samtang nangita silag pagkaon sa duol. Magpabilin siya nga magbantay hangtod nga pulihan siya sa usa sa iyang mga higala​—bisag malangan pa ug usa ka oras!

Unsa kining mananapa? Ang meerkat. May gitas-ong mga usa ka piye gikan sa simod ngadto sa ikog niini, kining gamayng mananap nga karne ang kinaon maoy mahigalaon ug nagkinabuhi nga suod sa grupo nga mga 10 ug 30.

Kada buntag iniggawas sa mga meerkat gikan sa ilang lungag, ang grupo maglinya nga magtindog sa ilang pangulahiang mga tiil ug moatubang sa nagsubang nga adlaw aron magpainit human sa matugnawng kagabhion. Manghindik sila sa usag usa pinaagi sa pagtilap nga mapinaraygon, ug sa samang higayon mahigalaong magpiyakpiyak. Kining kaayo nga gipakita sa usag usa mokabat ug usa ka oras o kapin pa. Apan, dayon, sila dungang managan nga mag-untol-untol aron mangitag pagkaon alang nianang adlawa.

Ang organisadong paagi sa meerkat sa pagpangayam nagpaneguro nga may mabatonan kanunay nga pondong mga insekto ug gagmayng mga reptilya. Ug pagkadako nilag kaon! Nagkinahanglan gayod ug dakong kahago aron  matagbaw ang ilang gana sa pagkaon nga sa pagkaudto ang kadaghanan kanila motagpilaw ilalom sa landong sa bagnot o sa kahoy, ang uban mangalot ug bungdo sa bugnawng balas aron kahigdaan.

Apan nganong nagkinahanglag guwardiya? Tungod kay kini nga mga mangangayam maoy kinaham usab nga tukbonon. Samtang abtik nga mangalot ang meerkat sa gahi nga yuta​—usahay mamugwal ug yuta nga mas bug-at kay sa iyang timbang alang sa usa lamang ka batod​—madanihon kaayo kining tukbonon sa naniid nga mga ihalas nga mga iro o mga langgam nga mangdadagit.

Komosta kon makamatikod ang guwardiya nga dunay kapeligrohan? Ang iyang kalit nga pagaw nga pagpiyakpiyak mopakaratil ug dagan kanila ngadto sa kinaduolang lungag. Apan, kon ang pagpiyakpiyak sa guwardiya nagsignal nga dunay nagsingabot nga kakontrang grupo sa mga meerkat, ang grupo nga nagpuyo niining dapita dili mokabad ug panagan paingon sa lungag. Hinunoa, manindog silang tanan, nga magtikuko ug ang balhibo manindog, ang mga ikog manuskig samag antena. Ang grupo mopiliik samtang moabante sila paingon sa mga manunulong, ang uban kanila magluksolukso nga tuskig ang mga tiil nga morag nagsayaw sa sayaw sa gubat. Kining nagkahiusang lihok sagad igo na sa pag-abog sa mga kakontra.

Magtinabangay

Ang mga meerkat kanunayng magtinabangay. Makita kini ilabina sa ilang pag-atiman sa ilang mga kuting. Sa unang mga semana human sila ipanganak, kining mga bag-ong abot mahimong sentro sa atensiyon. Kanunayng bisitahan sa tanan sa banay ang inahan ug ang mga anak. Ug pagkadakong paghangop ang ilang matagamtam sa dihang iyang ipagawas sila sa lungag sa unang higayon! Ang tibuok banay moduol aron sa pagtilaptilap sa iyang liog nga mapinaraygon, nga moiyagak sa kalipay, ug sa pagdip-igdip-ig nga mabination sa mga bag-ong abot.

Sulod sa pipila ka semana, ang tibuok grupo motabang sa pag-atiman sa mga gagmay. Ang kadaghanan maikagong magpulipuli ug atiman samtang ang uban mangayam. Ang ubang mga baye nga walay kaugalingong mga kuting dihadiha nga makapagawas ug gatas aron makabahin sa buluhaton sa pagpasuso​—sa ingon dili kaayo malisdan ang inahan. Wala na kaayoy panahon sa pagpangayam ang tig-atiman tungod sa kadaghan sa buluhaton. Tungod niini, ang uban mawad-an ug 10 porsiyento sa ilang timbang samtang motabang sa pag-atiman sa usa ka kuting!

Kon igo na ang kagulangon sa mga kuting sa pagbiya sa lungag ug sa pagduyog sa adlaw-adlawng pagpangayam, ang andam nga mga hamtong mapailobong magpulipuli pagtudlo sa matag batan-on sa arte sa pagpangayam. Kasagaran, ang kinamaayohang napangayam ilang ipalabi ngadto sa mga batan-on, bisan pag dili kaayo mabusog nianang adlawa ang mga hamtong. Kon ang pagpiyakpiyak sa guwardiya nagsignal sa mga meerkat sa pagpanagan ngadto sa ilang mga lungag, labing menos dunay usa kanila ang magtino nga ang mga kuting luwas nga nakadagan usab ngadto sa lungag.

Mapuslanong Tan-awon

Dali nga anaron ang mga meerkat ug paraygon pa. “Sa katibuk-an,” nag-ingon ang Maberly’s Mammals of Southern Africa, “kining makaikag kaayo nga gagmayng mga mananap tingali mao ang usa sa labing madanihon, maanindot ug dali nga masuod nga mga mananap nga sus-an sa habagatang Aprika ug mapuslanong gugolan ug panahon sa pagtan-aw.”

Si Alain, nga nakakuhag pelikula sa mga meerkat sa daghang tuig, miuyon. Siya nahinumdom sa higayon sa dihang migula ang usa ka baye gikan sa lungag nga nagtangag sa iyang upat-ka-adlawng kuting ug, nga mihimihimi kaniya, gibutang kini diha sa tiilan ni Alain. Abi niya ug patay na kini. “Apan sa akong gipunit kini sa mahinay,” matod pa niya, “akong naamgohan nga kini buhi, ug gusto lamang sa inahan nga akoy unang makakita niini, sa dili pa manugok ang ubang mga meerkat sa pagpahalipay. Natandog gayod ako nga wala gani ako makahunahuna sa pagkuhag mga letrato.”

Si Sylvie, nga nakaobserbar usab sa mga meerkat sa kabagnotan sa daghang tuig, mawilihong nahinumdom sa usa ka buntag nga naghigda siya sa yuta duol sa lungag nga nanggula ang mga meerkat. Sila naglinya sa ilang naandang paagi pipila ka sentimetros gikan kaniya ug nagsugod sa ilang rituwal nga pagtilaptilap agig paghindik ug pagdip-igay. Sa dihang nakigsulti siya kanila, mipiyakpiyak sila agig tubag. Hinayng giisa ni Sylvie ang iyang tudlo sa nag-una diha sa linya, usa ka baye, ug nagsugod sa paghapohap niini​—hangtod sa dalunggan niini. Mikisikisi kini sa kalipay ug nagsugod sa pagtilap sa ikaduha diha sa linya. “Gidawat ako sa ilang seremonya sa pagdip-igay,” miingon si Sylvie. “Pagkalalim nga pribilehiyo!”

Daghan ang mga estorya niadtong nakapalabay ug panahon uban sa mga meerkat. Tinuod nga makalingaw gayod kining gagmayng mga mangangayam!

[Mga hulagway sa panid 26]

Nag-abog sa kaaway

Ang guwardiya nga nagbantay

Nagpainit sa adlaw una pa mangayam

[Credit Line]

Tanang letrato: © Nigel J. Dennis