Si Leif Eriksson—Nakadiskobre sa Amerika?

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA DENMARK

KINSAY nakadiskobre sa Amerika? Wala gayoy nasayod. Ang tubag nag-agad pag-ayo kon unsaon nimo paghubit ang “pagdiskobre” ug ang “Amerika.” Kon buot hunahunaon, kining halapad nga yuta gipuy-an na sulod sa daghang siglo una pa gani masayri sa mga taga-Uropa nga kini naglungtad. Sayo sa 1493, si Christopher Columbus mibalik sa Uropa nga nag-asoy sa aktuwal niyang nakita sa iyang unang panaw ngadto sa kayutaan sa Amerika. Sa tinuoray siya midunggo sa mga isla sa West Indies. Apan dili siya ang unang taga-Uropa nga nakaabot niining katingalahang bag-ong kalibotan. Usa ka pundok sa bulagaw ug buhok nga mga taga-Scandinavia ang dayag nga nakaabot sa dakong yuta sa Amerika del Norte 500 ka tuig nga sayosayo pa niana.

 Usa ka libo ka tuig kanhi, ang Amihanang Atlantiko lagmit ingon ka tugnaw ug dili-matagna sama karong adlawa. Ang usa ka marinero maghunahuna tingali nga nahibalo siya sa nag-usab-usab nga mga hangin ug sulog nianang dagata, apan tungod sa gabon ug bagyo imposibleng matino niya kon asa na siya ug sa unsang direksiyon nga angay siyang mopadulong sulod sa daghang semana. Sumala sa usa sa karaang sugilanong Norse, mao gayod kana ang nahitabo usa ka ting-init niana sa batan-ong si Bjarni Herjolfsson, usa ka malamposong marinero ug adbenturero. Nawala siya diha sa kadagatan​—apan lagmit nakakaplag unta siya ug kontinente!

Kadto maoy panahon sa mga Viking, sa dihang ang mga Norse nagpasangkad sa ilang pagmando latas sa kadagatan ug paubos sa Uropa. Ang ilang yagpis, lig-on kaayo nga mga barko makita bisan asa gikan sa baybayon sa Norway hangtod sa kabaybayonan sa Amihanang Aprika ngadto sa mga suba sa Uropa.

Sumala sa Saga of the Greenlanders, si Bjarni mihimog dugayng panaw ngadto sa Norway. Samtang nagkahiduol ang tingtugnaw sa 986 K.P., mibalik siya sa Iceland nga punog kargamento. Apan sa iyang katingala, iyang nahibaloan nga ang iyang amahan migikan sa Iceland uban sa panon sa mga barko ilalom sa pagpanguna ni Erik the Red. Sila migikan aron manimuyo sa dakong nasod nga nadiskobrehan ni Erik sa kasadpan sa Iceland. Aron mosamot ang kamadanihon niini, ginganlan ni Erik ang isla nga Greenland. Uban ang determinasyon, ang batan-ong si Bjarni milawig paingon sa Greenland. Apan nausab ang direksiyon sa hangin. Ang gabon milimin sa mga marinero. “Sulod sa daghang adlaw wala sila masayod kon asang dapita sila naglawig,” nag-ingon ang sugilanon nga gihisgotan sa ibabaw.

Sa dihang sa kataposan ang mga sakayanon nakakita ug yuta, wala kadto mohaom sa kahubitan sa Greenland. Ang baybayon morag tabunok, bungtoron, ug may mga lasang. Milawig sila paamihanan nga anaa sa ilang walang kiliran ang baybayon. Ang ikaduhang yuta nga nakita labi nang dili sama sa Greenland. Apan, paglabay sa pipila ka adlaw, ang yuta lahi na​—mas bukiron ug daghag yelo. Unya si Bjarni ug ang iyang mga tripulante mipadulong sa sidlakan nga nagpalawod ug sa kataposan nakaplagan nila ang Greenland ug ang Norse nga kolonya ni Erik the Red.

Misugod Pagpanaw si Leif Eriksson

Pinaagi niini tingali nga unang nakita sa mga taga-Uropa​—bisan kon wala sila sa aktuwal nga makataak​—ang dakong yuta sa kontinente nga sa ulahi nailhan ingong Amerika del Norte. Ang taho bahin sa nakita ni Bjarni nakapukaw ug dulot nga interes sa iyang kaubang mga Norseman sa Greenland. Ang ilang nangamig nga yuta diyutay rag kakahoyan; aron makatukod ug makaayo sa ilang mga barko ug mga balay, sila nagdepende sa mga gapnod o sa gastosong paghakot ug troso gikan sa laing nasod. Apan dayag nga sa tabok lang sa dagat sa kasadpan mao ang yuta nga may kalasangan nga punog hilabihan ka daghang kahoy!

Ilabinang nadani niining bag-ong yuta mao ang batan-ong si Leif Eriksson, ang anak nga lalaki ni Erik the Red. Si Leif gihubit ingong “usa ka dako, kusgang lalaki, nga madanihon kaayog panagway ug maalamon.” Sa mga tuig 1000, gipalit ni Leif Eriksson ang barko ni Bjarni, ug uban sa tripulante nga 35 ka lalaki, siya migikan sa pagpangita sa kabaybayonan nga nakita ni Bjarni.

Tulo ka Bag-ong mga Yuta

Kon ang mga sugilanon maoy tukma, unang nakita ni Leif ang walay-sagbot nga yuta, nga may dagkong bukid nga yelo nga nagtabon sa kabukiran. Tungod kay kanang yutaa samag usa ka lapad nga papang bato, ginganlan kana ni Leif ug Helluland​—nga nagkahulogan ug “Yuta nga Papang Bato.” Kini tingali mao ang panahon dihang ang mga taga-Uropa unang nakataak sa Amerika del Norte. Ang mga magsusulat sa kasaysayan karong adlawa nagtuo nga ang Helluland mao ang Baffin Island, sa amihanan-sidlakang Canada.

Ang Norse nga mga magdidiskobre mipadayon sa ilang panaw sa habagatan. Ilang nakita ang ikaduhang yuta, nga patag ug may kalasangan, nga may putig-balas nga mga baybayon. Gitawag kadto ni Leif nga Markland, nga nagkahulogang “Kalasangan,” sa pagkakaron kasagarang gilangkit sa Labrador. Wala madugay ilang nadiskobrehan ang ikatulo ug mas maarang-arang nga yuta.

Ang sugilanon nagpadayon: “Milawig sila ug migugol ug duha ka adlaw sa dagat taliwala sa hanging dumagsa una pa nila makita ang yuta.” Ilang nakaplagan kining bag-ong yuta nga maayo kaayo mao nga mihukom sila sa pagtukod ug mga balay ug pagpalabay sa tingtugnaw didto. Sa tingtugnaw “ang temperatura wala gayod mous-os ug ubos sa pagyelo ug ang sagbot nalaya lamang ug diyutay.” Sa ulahi, usa sa mga lalaki nakakita pa gani ug mga ubas ug mga paras; busa, gitawag ni Leif  Eriksson ang yuta nga Vinland, nga posibleng nagkahulogang “Yuta sa mga Bino.” Pagkasunod tingpamulak ang mga lalaki milawig ug balik sa Greenland, ang ilang mga sakayan linuwanan ug mga abot sa Vinland.

Ang mga eskolar karong adlawa gusto kaayong mahibalo kon asa gayong dapita kining Vinland sa lunhawng mga sibsibanan ug sa mga ubas, apan ang nahimutangan niini lisod gihapong mailhan. Nakaplagan sa pipila ka tigdukiduki nga ang mga kinaiyahan sa Newfoundland motakdo sa mga kahubitan sa karaang mga sugilanon. Usa ka dapit nga nakalotan sa Newfoundland nagpakita nga ang mga Norseman nakaadto gayod sa isla. Bisan pa niana, ang ubang mga siyentipiko nagtuo nga ang Vinland anaa pa sa mas ubos ug nga ang dapit sa Newfoundland nagsilbing kampo o entrada sa mga Norseman ngadto sa mas habagatan pa nga Vinland. *

Unsay Pamatuod?

Walay usa nga nahibalo kon unsaon sa pagpahiuyon sa mga detalye niining Norse nga sugilanon sa geograpiya karon. Ang diyutay ug dili tin-aw nga mga detalye sa mga sugilanon dugay nang nakapaikag sa mga magsusulat sa kasaysayan. Apan, ang labing hinungdanong ebidensiya sa pagpuyo sa mga Norse sa Amerika una pa kang Columbus mao ang dapit nga nakalotan panahon sa katuigang 1960 ug 1970 sa Newfoundland, haduol sa balangay sa L’Anse aux Meadows. Kini nga dapit  adunay mga gun-ob nga mga balay nga dili-malalis nga iya sa mga Norse, maingon man sa puthaw nga hurno ug ubang mga butang nga masubay ngadto sa panahon ni Leif Eriksson. Dugang pa, usa ka Olandes nga eksplorador nga nagtrabaho sa habagatang Newfoundland dili pa dugayng nakakaplag ug maayo kaayong pagkagama nga lastreng bato nga lagmit gigamit diha sa barko sa mga Viking.

Ang mga panaw sa mga Norse ngadto sa bag-ong mga yuta sa halayong kasadpan wala itago. Mibiyahe si Leif Eriksson ngadto sa Norway aron itaho ang iyang nakita ngadto sa hari sa Norway. Sa dihang si Adam of Bremen, usa ka Alemang historyano ug pangulo sa usa ka eskuylahan sa katedral, mibiyahe paingon sa Denmark sa mga 1070 aron magtuon bahin sa mga yuta sa amihanan, gisuginlan siya ni Haring Sweyn sa Denmark bahin sa Vinland, diin mitubo ang mga paras nga nagpatunghag maayo kaayong bino. Kining diyutayng kahibalo nahimong bahin sa makasaysayanhong asoy ni Adam of Bremen. Busa, daghan sa edukadong mga tawo sa Uropa ang nakahibalo bahin sa mga yuta sa kasadpan nga giadtoan sa mga Norseman. Dugang pa, ang karaang mga talaan sa Iceland sa ika-12 ug ika-14 nga mga siglo naghisgot sa pipila ka ulahing mga panaw sa mga Norse ngadto sa Markland ug Vinland, sa kasadpang Greenland.

Lagmit usab nahibalo gayod si Christopher Columbus bahin sa mga panaw ngadto sa Vinland nga nahitabo mga 500 ka tuig una pa sa iyang panahon. Sumala pa sa usa ka libro bahin sa Vinland, adunay mga timailhan nga una pa sa iyang iladong panaw sa 1492/93, si Columbus mibiyahe pa gani paingon sa Iceland aron tun-an ang mga rekord didto.

Unsay Nahitabo sa mga Norseman?

Walay rekord bahin sa permanenteng pagpuyo sa mga Norseman sa Amerika. Tingali dihay kadiyot lang, dili-malamposon nga pagsulay sa pagpanimuyo didto; hinunoa ang mga kahimtang lisod kaayo, ug ang nitibong mga Amerikano​—kinsa gitawag sa mga Viking ug mga Skraeling—​napamatud-ang mas batid sa pagpakiggubat kay sa mga manunugok. Sa Greenland ang mga kaliwat ni Erik the Red ug sa iyang anak nga lalaki nga si Leif Eriksson nakasinatig kalisod. Ang klima nag-anam katugnaw, ug ang mga abiyo sa pagkaon nagkanihit. Human sa upat o lima ka siglo, ang mga Norse daw bug-os nga nahanaw sa Greenland. Ang kataposang sinulat nga rekord bahin sa mga Norseman sa Greenland naglangkit sa kasal nga gipahigayon sa simbahan sa Greenland sa 1408. Kapin sa usa ka siglo sa ulahi, nakaplagan sa usa ka barko sa patigayon sa Alemanya ang kolonya sa Greenland nga bug-os gibiyaan gawas sa usa ka wala malubong nga lawas​—nianang sa usa ka tawo nga ang iyang kutsilyo anaa pa sa iyang kilid. Human niana, wala nay paghisgot bahin sa mga Norseman sa Greenland. Niadto lamang ika-18ng siglo nga ang mga Norwego ug Olandes nga mga lalin miabot aron magtukod ug permanenteng kolonya.

Apan, gikan sa Greenland nga ang maisogong mga Norse nga mga nabigador mipanaw paingon sa bag-ong kalibotan. Ang usa makahanduraw pa gihapon niadtong maisogong mga marinero nga naggiya sa ilang kuwadradog-layag nga mga barko latas sa wala pa masinati nga kadagatan hangtod nga nagtan-aw sila sa kahibulong sa dili pamilyar nga baybayon diha sa kapunawpunawan​—nga wala gayod maghunahuna nga lima ka siglo sa ulahi, pasidunggan si Christopher Columbus ingong nakadiskobre niining Bag-ong Kalibotan.

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 20]

SA UNSANG PAAGI NAGNABIGAR ANG MGA VIKING?

Ang Norse nga mga Viking walay mga kompas. Nan, sa unsang paagi sila nahimong ekselente kaayong mga marinero? Sa dihang wala maglawig sa lawod, sila maglawig sa dapit diin ilang makita ang baybayon. Kon posible, sila motabok sa dagat diin ang yuta makita sa isigkatampi. Dugang pa, nahibalo sila kon unsaon pagsunod ang adlaw ug mga bituon. Pananglitan, gigamit nila ang usa ka yanong sistema sa pagtino sa ilang latitude, nga naggamit sa sistematikong kahan-ayan sa mga numero alang sa matag semana sa tuig ug sa measuring stick aron sukdon ang gihabogon sa adlaw sa udtong-tutok ibabaw sa kapunawpunawan. Tungod kay wala silay sistema sa pagtino sa longitude, kon anaa sila sa lawod sila mopili sa paglawig nga pasidlakan o pakasadpan, nga nagsubay sa gipiling latitude.

Pananglitan, kon buot nilang mobiyahe gikan sa Greenland ngadto sa usa ka puwesto diha sa baybayon sa Vinland, molawig sila pahabagatan gikan sa Greenland hangtod nga ilang makaplagan ang hustong latitude; dayon mopaingon sila sa kasadpan ug pangitaon ang nagustohang dunggoanan. Dugang pa, ang pagbantay sa mga langgam mapuslanon alang sa mga tripulanteng Viking diha sa lawod. Sila maoy mga eksperto sa pagpangagpas kon unsang dapita ang may yuta​—ug kon unsang yutaa kadto​—pinaagi sa pagpaniid sa mga langgam nga naglupad. Usahay magdala silag mga uwak; sa dihang buhian, ang mga langgam mosulbong ug molupad ngadto sa kinadul-ang baybayon. Dayon ang mga tripulanteng Viking mahibalo kon asa makaplagi ang kinadul-ang yuta.

Ang laing tabang sa pagnabigar mao ang pagsunda sa dagat. Ang usa ka Viking nga marinero magtunton ug pisi nga gitaorag pabug-at nga tingga. Magsilbi kinig duha ka katuyoan. Una, magpaarang kini kaniya sa pagsukod sa giladmon sa dagat. Kon makaabot na sa kinahiladman ang pabug-at, birahon sa marinero ang pisi, nga gamiton ang dupa sa iyang mga bukton sa pagsukod sa gitas-on niini. Karong adlawa, sukdon sa mga marinero ang giladmon binase sa unom-ka-piye nga “fathom,” usa ka termino nga nagsumikad sa Old Norse nga pulong nga nagkahulogang “dupa.” Apan ang pabug-at nga tingga adunay ikaduhang katuyoan. Kasagaran, gigama kini nga may lupyak ang ilawom nga puno ug talo. Busa, ang pabug-at magdalag sampol sa salog sa dagat. Sutaon sa marinero ang komposisyon sa sampol ug susihon ang iyang mga tsart sa dagat, nga may sinulat nga mga kahubitan sa kinaiyahan sa salog sa dagat diha sa lainlaing mga dapit. Bisag yano lang ang ilang kahimanan, ang mga Viking nahimong talagsaong mga nabigador.

[Credit Line]

Letrato: Stofnun Arna Magnússonar, Iceland

[Mapa sa panid 18]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

NOVA SCOTIA

Si Bjarni Herjolfsson nga migikan sa Iceland sa mga 986 K.P.

NEWFOUNDLAND

LABRADOR

BAFFIN ISLAND

GREENLAND

Si Leif Eriksson nga migikan sa Greenland sa mga 1000 K.P.

GREENLAND

BAFFIN ISLAND

LABRADOR

NEWFOUNDLAND

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 18]

Sa wala, ang gitukod pag-usab nga balay ni Erik the Red sa Greenland

[Hulagway sa panid 18]

Aktuwal nga gidak-on sa hulad sa barko sa mga Viking nga nagsubli sa panaw ni Leif Eriksson

[Credit Line]

Mga barko sa mga Viking diha sa mga panid 2 ug 18: Mga letrato: Narsaq Foto, Greenland

[Hulagway sa panid 21]

Estatwa ni Leif Eriksson, Iceland

[Hulagway sa panid 21]

L’Anse aux Meadows, Newfoundland

[Credit Line]

Parks Canada

[Picture Credit Line sa panid 20]

Karaang mga butang nga gipasundayag diha sa Museum of National Antiquities, Stockholm, Sweden