Ang Nahikalimtang Himaya sa Byzantino nga Imperyo

DIHA SA PIPILA KA PINULONGAN KON IMONG GAMITON ANG PULONG NGA “BYZANTINO” KINI NAGPASABOT UG INTRIGA, PAGKAMALILONGON, UG PAGKAMALUIBON. APAN, DILI DAGHANG TAWO ANG NAHIBALO NGA KINING MAONG ADHETIBO MAO ANG NGALAN SA USA KA DAKO KAAYONG GINGHARIAN NGA MILAMBO SULOD SA HALOS 12 KA SIGLO.

GIKAN sa Caucasus ngadto sa Atlantiko, gikan sa Crimea ngadto sa Sinai, gikan sa Danube ngadto sa Sahara​—mao kana ang gisakopan sa Byzantino nga Imperyo sa kinapungkayan niini. Daghang historyano ang nag-ingon nga kini milungtad gikan sa ika-4 nga siglo hangtod sa ika-15 nga siglo K.P. Kini maoy usa ka imperyo nga wala lamang magpreserbar sa Grego-Romanhong kultura kondili dako usab ug nahimo sa pagpakaylap sa gitawag konohay nga Kristiyanidad. Mao kini ang nagmugna ug naghimong sistematiko sa politikanhon, katilingbanon, ug relihiyoso nga mga pamaagi nga nagpabiling buhi hangtod karong adlawa.

Bisan pa niana, kining gamhanan nga imperyo sa pagkatalagsaon may simpleng sinugdanan. Sumala sa kasaysayan, ang Byzantino nga Imperyo mao ang sumpay sa Romanhong Imperyo sa Sidlakan. Ang petsa sa pagsugod niini gidebatehan gihapon. Ang pipila ka historyano nag-isip kang Diocletian (mga 245–mga 316 K.P.) ingong ang unang Byzantino nga emperador; ang uban nagtuo nga si Constantino nga Bantogan (mga 275-337 K.P.); ug ang uban pa nagtuo nga si Justiniano I (483-565 K.P.). Apan, ang kadaghanan mouyon nga ang Byzantino nga Imperyo sugod nga nailhan sa dihang gibalhin ni Emperador Constantino ang kaulohan sa iyang imperyo gikan sa Roma ngadto sa Byzantium sa 330 K.P. Iyang giusab ang ngalan sa siyudad sunod sa iyang ngalan​—Constantinople (modernong-adlaw nga Istanbul).

 Makaiikag, ang mga magmamando ug ang mga lungsoranon sa imperyo wala magtawag sa ilang kaugalingon ingong mga Byzantino. Ilang giisip ang ilang kaugalingon nga mga Romano, o mga Romaioi. Gigamit ang terminong “Byzantino” human na sa ika-14ng siglo.

Usa ka Nindot nga Kaulohan

Usa ka historyano naghubit sa karaang Constantinople ingong “dagaya sa kabantog ug mas dagaya pa sa mga kabtangan.” Nahimutang sa lugar diin nag-abot ang Uropa ug Asia​—ang Bosporus Strait​—ang Constantinople nagsakop ug usa ka peninsula nga madepensahan pag-ayo ug usa ka dunggoanan nga salipod sa hangin, ang Golden Horn. Sa 657 W.K.P., ginganlan sa Gregong mga pumoluyo ang dapit nga Byzantium sumala sa ngalan sa lider sa ilang sugilambong nga si Byzas. Kapin sa napulo ka siglo sa ulahi, giila kini nga ang Bag-ong Roma, nga gipuy-an sa tunga sa milyong tawo panahon sa mahimayaong mga adlaw niini tali sa ika-6 ug ika-11 nga mga siglo K.P.

Ang mga bisita gikan sa Kasadpan nahingangha niining maong kaulohan ug pangunang sentro sa mga ruta sa pamatigayon sa kalibotan. Ang dunggoanan niini napuno sa mga barko. Ang mga tiyanggihan niini namaligyag mga seda, balhibo sa hayop, mahalong mga bato, humot nga mga kahoy, mga garing nga kinulitan, bulawan, plata, may-enamel nga alahas, ug mga lamas. Siyempre, gikasinahan ang Constantinople sa ubang mga gingharian, busa balikbalik nilang gisulayan pagguba ang mga paril niini. Sa wala pa kini masakop sa Ottoman sa 1453, kas-a ra milampos ang mga manunulong sa pagsakop sa siyudad​—nga mao ang gitawag konohay nga “mga Kristohanon” sa Ikaupat nga Krusada. “Sa tibuok kasaysayan, wala pay nakita o nabatonan sukad masukad nga ingon niana ka daghan kaayong bahandi,” mipatugbaw ang krusadero nga si Robert sa Clari.

Usa ka Malungtarong Kabilin

Motuo kag sa dili, ang Byzantino nga gobyerno, mga balaod, relihiyosong mga ideya, ug pagpagawal panahon sa seremonyas nagpadayon sa pag-apektar sa kinabuhi sa binilyon karon. Pananglitan, ang iladong koleksiyon ni Justiniano sa legal nga mga prinsipyo nga gitawag ug Corpus Juris Civilis (Kahugpongan sa Sibil nga Balaod) nahimong pundasyon sa Romanhong balaod sa kontinente sa Uropa karon. Pinaagi sa Kodigo ni Napoléon, ang Byzantino nga legal nga mga lagda gipasa ngadto sa Latin Amerika ug sa ubang mga nasod, diin kini aduna gihapoy dakong impluwensiya.

Dugang pa, ang Byzantino nga mga arkitekto nakakat-on sa pagbutang ug dako nga linginong atop ibabaw sa kuwadradong luna​—usa ka estilo nga mikaylap hangtod sa Rusya. Gipasidunggan pa gani sa uban ang mga Byzantino nga maoy nagpauso sa paggamit ug mga tenedor panahon sa pagpangaon. Sa Venice sa ika-11ng-siglo, nakurat ang mga nagtan-aw sa dihang ang usa ka Byzantino nga prinsesa migamit ug tenedor imbes mokaon nga magkinamot! Apan, kasiglohan sa ulahi ang tenedor nagsugod sa pagkahimong popular taliwala sa mga adunahan. Ang mga papa sa Roma naimpluwensiyahan usab sa Byzantino, nga nagsul-ob ug korona nga gisundog sa korona sa Byzantino nga emperador. Gisundog usab sa mga hari ug rayna sa Inglaterra ang orb (linginong butang nga gipatongan ug krus) ug setro sa emperador.

Balaod ug Kahusay

Ang Byzantino nga Imperyo nagbilin usab ug makaiikag nga koleksiyon sa mga polisa sa gobyerno. Pananglitan, ang mga kabos gipatrabaho diha sa mga panaderya ug mga tanaman sa merkado sa estado. “Ang kawalay-trabaho motultol sa krimen,” maoy pagtuo ni Emperador Leo III (mga 675-741 K.P.). Tungod kay gituohan nga ang pagkapalahubog mitultol sa kasamok ug pag-alsa batok sa pamunoan, ang mga imnanag-bino sirado na pagka-alas 8:00 s.g. Sumala sa National Geographic Magazine, “ang pag-unay, pagbuno, pribadong paghimo o pagbaligya ug purpura nga panapton (gireserba para lang sa mga harianon) o pagtudlo sa mga kaaway sa paggamag mga barko mahimong moresulta sa pagpunggot sa ulo, paglansang​—o lumsan sulod sa sako uban ang baboy, sunoy, bitin, ug aliwas. Ang tindero  nga nanglimbong sa pagpamaligya giputlan ug kamot. Ang mga arsonista gisunog.”

Makaiikag, ang Byzantino nga Imperyo naghatag usab ug dakong bahin sa pag-atiman sa mga lungsoranon niini sukad sa pagkahimugso hangtod sa pagkamatay nga ginatagana sa mga sistema sa gobyerno karon alang sa kaayohan sa mga molupyo niini. Ang mga emperador ug adunahang mga lungsoranon naningkamot pag-ayo aron masuportahan sa pinansiyal ang mga ospital, mga balay alang sa mga kabos, ug mga balay alang sa mga ilo. Dihay mga puy-anan alang sa mahinulsolong mga pampam​—pipila kanila nahimong mga “santa”​—ug bisan repormatoryo alang sa nakasala nga mga babayeng hamili.

Usa ka Imperyo nga Milambo Tungod sa Pagpanggama ug sa Komersiyo

Ang maong pagkamanggihatagon nagpadayag sa kausbawan nga gitagamtam sa imperyo. Gikontrolar sa Estado ang mga presyo, suweldo, ug mga abang. Nagpondo ug mga trigo aron mahulipan ang gamay nga mga ani. Giinspeksiyon sa mga opisyales ang mga tindahan aron sa pagsusi sa mga timbangan ug mga sukdanan, libro sa kuwenta, ug sa kalidad sa mga tinda. Ang mga negosyanteng magtipig ug mga suplay nga angay untang ibaligya, mga tigpayuhot, tikasan, tighimog-mini, ug mga tawong naglikay sa pagbayad ug buhis miatubang ug grabeng silot.

Ang emperador mismo mao ang pangunang magpapatigayon ug manggagama diha sa imperyo, nga maoy bugtong nanag-iya sa gam-anan ug mga sensilyo, hinagiban, ug sa iladong Byzantino nga maluhong mga butang. Si Justiniano mismo mao ang nagtukod sa gibantog nga industriya sa seda nga ang mga itlog sa ulod nga tiggamag seda gipayuhot gikan pa sa Tsina.

Namugna usab ang mga insyurans ug mga serbisyo sa pagpautang. Ang negosyo sa bangko giawdit pag-ayo. Ang bulawang solidus, ang sensilyo nga gipagama ni Constantino, wala mausab-usab ang bili sulod sa napulo ka siglo! Kini maoy kuwarta nga wala mausab-usab ang bili sa rekord sa kasaysayan.

Ang mga Alagad sa Byzantino nga Hari

Nan, sa unsang paagi ang pulong “Byzantino” nalangkit sa intriga, pagkamalilongon, ug pagkamaluibon? Sumala sa historyano nga si William Lecky, luyo sa magilakong panagway sa mga alagad sa Byzantino nga hari, dihay natagik nga “balikbalik na nga asoy sa mga intriga bahin sa mga pari, mga yunuko, ug mga babaye, bahin sa pagpanghilo, panagkunsabo, kanunay nga pagkaway-utang kabubut-on, nagapadayong krimen sa pagpatay sa kaugalingong igsoon.”

Ang magsusulat nga si Merle Severy nag-ingon: “Kay gialirongan sa mga tawong gustong moilog sa trono ug sa mga mamumuno, ang dili-takos nga emperador dili magdugay ingong hawas sa Diyos dinhi sa yuta. Sa 88 ka emperador gikan kang Constantino I hangtod XI, 13 ang misulod sa monasteryo. Ang ubang 30 namatay sa mabangis nga paagi​—gilunosan, gihiloan, gibutaan, gigarote, gituok, gidunggab, giputolputol ang mga bahin sa lawas, gipunggotan ug ulo. Ang bagolbagol ni Nicephorus I nahimong kopa nga gihanigan ug plata nga gigamit ni Pangulong Krum sa Bulgaria sa pagtagay agig pasidungog sa iyang dungganong mga tawo.”

Bisan ang “gihimong santo” nga si Constantino nga Bantogan nagpapatay sa iyang panganay nga lalaki ug nagpahinabo nga matuok ang iyang asawa samtang naligo. Si Emperatris Irene (mga 752-803 K.P.) hilabihang nagtinguha nga mahuptan ang gahom maoy hinungdan nga gipabutaan niya ang iyang anak nga lalaki ug giilog ang iyang titulo nga emperador.

 Ang Dalan Padulong sa Pagkahugno

Apan dili politikanhong intriga ang nakapahugno sa imperyo. Ang Uropanhong Kasadpan nagsugod sa pag-usab pinaagi sa Renaissance, Repormasyon, ug sa Kalamdagan maingon man pinaagi sa pag-uswag sa siyensiya. Apan, sa Byzantium ang bisan unsang matang sa kausaban dili lamang gilantaw ingong supak sa pagtuo kondili sa ngadtongadto gilantaw usab ingong usa ka krimen batok sa Estado.

Dugang pa, ang nag-usab-usab nga politikanhong mga kalihokan nagsugod sa pagpahinabog kadaot. Sa ikapitong siglo, giokupar sa Islam ang Antioquia, Jerusalem, ug Alejandria. Ang mga pagsulong sa Slav sa Balkan ug ang pagpangdaog sa mga Lombard sa Italya maoy nakaingon nga nagkabulag ang Roma ug Constantinople. Ang Roma, sanglit wala na paluyohi sa imperyo, miabin sa nagkakusgan nga Alemang Kasadpan. Ang nagkagamay nga imperyo sa Constantinople anam-anam nga nahimong Grego. Dayon, sa 1054, ang obispo sa Gregong Ortodokso ug ang papa sa Romano Katoliko nag-ekskomunikar sa usag usa tungod sa teolohikanhong mga kasungian, nga nagpahinabog kal-ang tali sa Ortodokso ug Katoliko nga mga iglesya nga wala maalim hangtod karon.

Nakasinatig dugang kapildihan ang imperyo sa tuig 1204. Sa Abril 12, ang mga sundalo sa Ikaupat nga Krusada nga nagpadulong sa Jerusalem nakahimo sa gitawag sa historyanong si Sir Steven Runciman nga “ang kinadak-ang krimen sa kasaysayan”​—ang pagtulis sa Constantinople. Gilaglag sa mga tigkrusada ang siyudad, nga nanunog, nangilog, ug nanglugos sa ngalan ni Kristo ug gidala ang ilang tinulis ngadto sa Venice, Paris, Turin, ug sa ubang mga sentro sa Kasadpan.

Kapin sa 50 ka tuig ang milabay una pa nailog pag-usab ang Constantinople sa kataposan. Niadtong tungora ang imperyo maoy salin na lang sa kanhing kahimtang niini. Gikontrolar pag-ayo sa mga taga-Venice ug taga-Genoa ang pamatigayon niini. Ug wala magdugay ang Byzantino nga Imperyo nailalom sa pagpit-os sa Islamikong mga Ottoman.

Ang maong pagpit-os misangpot sa dili-kalikayang kalaglagan sa imperyo. Sa Abril 11, 1453, gilikosan ni Sultan Mehmed II ang kaulohan, nga nagposisyon ug 100,000 ka sundalo ug usa ka puwersadong panon sa mga bapor de giyera. Ang diyutay ra nga 8,000 ka tigdepensa sa Constantinople wala mosurender sulod sa pito ka semana. Dayon, sa Mayo 28, ang mga manunulong midasdas agi sa wala-kaayoy guwardiya nga pantalan diha sa trinsera palibot sa siyudad. Pagkasunod adlaw, ang kaulohan nailalom na sa lahi nga magmamando. Si Mehmed​—karon usa na ka mananaog​—gitaho nga mihilak ug mimulo: “Pagkatalagsaong siyudad ang atong gipili nga tulison ug laglagon!” Ang Byzantino nga Imperyo napukan. Apan ang impluwensiya niini nagpabilin hangtod karong adlawa.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 13]

ANG BYZANTINO NGA IMPERYO UG ANG BIBLIYA

Ang pagmonghe mao ang usa sa labing kusganon nga relihiyosong mga hilig diha sa imperyo. Ang mga monasteryo nagsilbing mga sentro sa pagkopya ug pagtipig sa linibo ka manuskrito sa Bibliya. Ang tulo sa labing hinungdanon ug labing kompleto nga nahibiling mga manuskrito sa Bibliya​—ang Vatican 1209, ang Sinaitic (pasukip), ug ang Alexandrine (sa luyo)​—mahimong gikopya o gitipigan diha sa mga monasteryo ug relihiyosong mga komunidad sa Byzantium.

[Credit Line]

Duha ka manuskrito: Hulagway gikuha nga kortesiya sa British Museum

[Kahon/Hulagway sa panid 15]

ANG RELIHIYON DIHA SA BYZANTINO NGA IMPERYO

Sa pagkomento bahin sa suod nga relasyon nga naglungtad tali sa Simbahan ug Estado, si Norman Davies misulat diha sa iyang librong Europe​—A History: “Ang estado ug ang simbahan giusa ug dili gayod mahimong bulagon. Ang Emperador . . . ug ang Obispo giisip ingong sekular ug eklesiastikanhon nga mga haligi nga may awtoridad gikan sa Diyos. Ang Imperyo nagdepensa sa Ortodoksong Iglesya, ug ang Simbahan nagdayeg sa Imperyo. Kining ‘Cesaropapismo’ (politikanhong sistema diin ang pangulo sa estado mao usab ang pangulo sa simbahan) wala maglungtad sa Kasadpan.”

[Hulagway]

Hagia Sophia, Istanbul​—kanhi ang kinadak-ang Byzantino nga simbahan, kini gihimong moske sa 1453 ug gihimong museyo sa 1935

[Chart sa panid 14]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

HINUNGDANONG MGA HITABO

286 Si Diocletian nagsugod pagmando gikan sa Nicomedia, Asia Minor

330 Gihimo ni Constantino ang Byzantium nga kaulohan sa imperyo, nga giilisan ang ngalan sa siyudad ug Constantinople

395 Ang Romanhong Imperyo permanenteng gibahin ngadto sa Sidlakan ug Kasadpan

1054 Usa ka relihiyosong panagbingkil nakapabulag sa Gregong Ortodoksong Iglesya gikan sa Romano Katolikong Iglesya

1204 Gitulis sa mga sundalo sa Ikaupat nga Krusada ang Constantinople

1453 Ang Constantinople ug ang imperyo nailog sa mga Turko

[Mapa sa panid 12]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

ITOM NGA DAGAT

CONSTANTINOPLE

Nicomedia

Nicaea

Efeso

Antioquia

Jerusalem

Alejandria

DAGAT MEDITERANYO

Ang dagtom nga bahin nagpakita sa imperyo sa kinapungkayan niini (527-565 K.P.)

[Mga hulagway sa panid 12]

Ang mga eskolar naglantugi kon ang una bang Byzantino nga emperador mao si (1) Diocletian, (2) Constantino nga Bantogan, o si (3) Justiniano I

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris

[Hulagway sa panid 15]

Usa ka dibuho diha sa manuskrito, nga naglarawan sa paglikos sa Constantinople sa 1204

[Credit Line]

© Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Hulagway sa panid 15]

Usa ka bulawan nga solidus nga sensilyo, sa 321 K.P., gipakita nga gibutang sa tunga sa usa ka medalyon sa kulentas

[Credit Line]

Hulagway gikuha nga kortesiya sa British Museum