Tinghunlak—Usa ka Maanindot nga Panahon sa Tuig

ANG tinghunlak maoy usa ka linaing panahon sa tuig. Kini ang panahon sa dihang, sa kayutaan nga kasarangan ug klima, ang asul nga kalangitan, masanag nga mga adlaw, ug bugnaw nga mga gabii anam-anam nga magdayandayan sa punog-kahoy nga mga bungtod ug gatosan ka kolor sa dalag, orens, ug pula. Kini maoy panahon sa dihang ang kanunayng-berde nga mga kahoyng pino ug sedro maghatag ug dagtomon nga talan-awon luyo sa hayag nga mga kolor nga pula ug dalag sa mga kahoyng laragon ug mga dahon.

Ang tinghunlak ilabinang gikahinangpan diha sa mga nasod sa Sidlakan sama sa Hapon ug Korea. Sa Hapon ang mga tawo kasagarang “mangita sa mga kolor sa tinghunlak”​—mao kini ang ilang pagtawag sa pagpanuroy panahon sa tinghunlak aron ilang kalingawan ug tan-aw ang arte sa kinaiyahan.

Daghang nasodnon nga mga parke sa Korea niining panahona sa tuig ang anaa sa kinapungkayan sa katahom niini. Busa ang mga mantalaan naghatag ug impormasyon sa publiko mahitungod sa labing maayong panahon sa pagtan-aw sa mga kolor sa tinghunlak. Ang Soraksan, usa sa labing ilado nga nasodnong mga parke sa Korea, maoy paboritong adtoan. Ang granitong mga pangpang ug habog nga nanuybong mga bato niini nga gidayandayanan sa nanubo nga mga kahoyng pino mopatim-aw nga mao gayod ang nagpaila sa usa ka talan-awon sa Sidlakan. Sa tinghunlak ang granitong mga bato sa Soraksan gidayandayanan sa nagpula nga mga kahoyng beech ug maple. Ug sa dihang kining maong mga taluktok mogimaw sa nangawankawan nga gabon sa kabuntagon, ang tawong sayo nga mobangon magantihan sa usa ka talan-awon nga dili gayod niya mahikalimtan.

“Malipay ko nga mobaktas sa kabukiran, apan ilabina sa tinghunlak,” misaysay si Park Ii-kyun, usa ka lagsikong Koreano nga mga 70 na ang  edad. “Sa tinghunlak morag gibestihan sa Diyos ang mga bungtod ug daghang kolor​—mga kolor nga lainlain kada adlaw, mga kolor nga modan-ag pag-ayo ilalom sa among masanag nga kalangitan sa tinghunlak.” Ang iyang asawa, si Kông-young, malipayng motan-aw sa mga dahon sa tinghunlak nga maglupadlupad gikan sa langit samag bulawanong mga alibangbang.

Nganong Mausab ang Kolor sa mga Dahon?

Sa tawong maukiton, kining mabulokong kausaban kinahanglang mapatin-aw. Unsay magtino kon ang dahon mahimong dalag o pula?

Ang mga kolor sa tinghunlak maoy bahin sa proseso sa pagpangandam sa mga kahoy alang sa tingtugnaw. Ang mas mubo nga mga adlaw sa tinghunlak magpahibalo sa kinaiyanhong orasan sa kahoy nga ihunong na ang pagsuplay ug tubig ug mga sustansiya ngadto sa mga dahon. Ang matag dahon mosanong pinaagi sa paggamag lut-od nga magpaukang niini diha sa punoan sa pungango sa dahon. Kini nga lut-od​—gilangkoban ug samag-cork nga substansiya​—magsanta sa bisan unsang sirkulasyon gikan sa dahon ngadto sa ubang bahin sa kahoy ug magpahinabo sa dahon nga malarag sa ngadtongadto.

Samtang nagakahitabo kini nga proseso, ang carotenoid nga mga pigmento magsugod sa paghatag ug dalag o orens nga kolor sa mga dahon. Kining maong mga pigmento kasagarang naglungtad na sa tibuok nga ting-init, apan dili kini mamatikdan tungod sa mas daghang berdeng chlorophyll diha sa mga dahon. Sa laing bahin, kadaghanan sa pula nga kolor naggikan sa anthocyanin, usa ka pigmento nga ipatungha sa mga dahon pag-abot na sa tinghunlak. Panahon sa tinghunlak, ang chlorophyll anam-anam nga mawagtang ug ang dalag ug pula nga mga pigmento mao nay modaghan. Kon wala nay mabilin nga chlorophyll, ang dahon sa kahoyng poplar mahimong hayag nga dalag apan ang dahon sa kahoyng maple mahimong silaw nga pula.

Pagpangita sa Maanindot nga Tinghunlak

Kadaghanang tawo nga mahigugmaon sa kinaiyahan nakamatikod nga ang pasundayag sa tinghunlak medyo nagkalainlain matag tuig ug matag dapit. Dakog kalabotan ang matang sa mga kahoyng  laragon ug mga dahon nga nanubo sa usa ka dapit. Pananglitan, ang lainlaing espisye sa mga kahoyng maple mopatungha sa pipila sa labing matahom nga pulang mga kolor. Daghang espisye niining mga kahoya kinaiyanhong nanubo sa Sidlakan, ug kini kasagarang gipananom diha sa mga parke ug mga tanaman.

Ang laing hinungdan mao ang klima​—ang gidaghanon sa anthocyanin nga ipatungha sa mga dahon nag-agad ug dako sa klima. Ang walay-dag-om, masanag nga mga adlaw ug bugnaw nga mga gabii mopahinabo sa mga dahon sa pagpatungha ug daghang anthocyanin. Ang mga tinghunlak sa Halayong Sidlakan kasagarang aduna niining mga kahimtanga. Ang Hapon ug Korea parehas nga bukirong mga nasod. Daghan sa mga bungtod niini dunay mga kahoy nga may nagkadaiyang mga kahoyng laragon ug mga dahon, sa ingon naghatag sa mga bisita ug labing maayo nga palibot alang sa pagtan-aw sa mga kolor sa tinghunlak.

Hapsay nga Proseso sa Pagresiklo

Ang tibuok proseso sa pagpanglarag sa mga dahon sa kahoy maoy mapuslanon maingon man matahom. Pinaagi sa pagkataktak sa ilang mga dahon, ang mga kahoy makadaginot ug tubig ug enerhiya panahon sa tingtugnaw. Gipagawas usab niini ang makahilong mga biya nga matigom diha sa mga dahon panahon sa ting-init.

Unsay mahitabo sa binilyong dahon nga mangatagak sa yuta? Sa tabang sa mga insekto, fungus, wati, ug ubang mga mananap sa yuta, kining tanan nga organikong mga butang sa dili madugay mahimong humus o itom nga yuta, usa ka hinungdanong sangkap sa tabunok nga yuta. Busa human magpasundayag ug makapahingangha nga talan-awon, ang nangatagak nga mga dahon motagana usab ug abono alang sa bag-ong mga tanom nga manurok sa tingpamulak! Aduna ka bay mahanduraw nga mas makapahimuot nga proseso sa pagresiklo? Sa dihang mohunong aron kalingawan ug tan-aw ang maong binuhat, mahimong atong mamatikdan nga ‘ang kakahoyan sa kapatagan namakpak sa ilang mga kamot’ sanglit naghatag sila ug hilom nga pagdayeg sa ilang Maglalalang.​—Isaias 55:12; Salmo 148:7-9.