Carthage—Ang Siyudad nga Hapit Makapukan sa Roma

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA PRANSIYA

SA AMIHANANG baybayon sa Aprika, duol sa mga utlanan sa Tunis, ang kaulohan sa Tunisia, nahimutang ang mga gun-ob sa karaang siyudad sa Carthage. May katarongan tingali ang turista kon dili niya mamatikdan kini, kay wala kaayoy makita. Apan, anaa niining dapita ang mga gun-ob sa usa sa kinadak-ang mga siyudad sa kakaraanan​—usa nga hapit gayong makaparot sa gahom sa Roma. Sumala sa historyano sa Roma nga si Livy, “kining maong sambunot tali sa duha ka kinadatoang mga siyudad sa kalibotan nakapaukyab sa mga hari ug mga tawo,” kay ang isyu nga nalangkit walay lain kondili ang pagmando sa kalibotan.

Ang Pundasyon sa Siyudad

Sa ikaduhang milenyo W.K.P., ang mga Fenicianhon nagpuyo lamang sa hiktin nga luna sa yuta ubay sa Baybayon sa Mediteranyo, nga moabot sa amihanan ug habagatan sa modernong-adlaw nga Lebanon. Tungod kay sila maoy hanas nga mga sakayanon, ilang giliso ang ilang pagtagad sa kasadpan sa pagpangitag bulawan, plata, puthaw, lata, ug tingga. Kini ilang gipabayloan ug kahoy (sama sa gibantog nga sedro sa Lebanon), panapton nga gitinag purpura, pahumot, bino, lamas, ug ubang ginamang mga butang. *

Sa pagbiyahe nila paingon sa kasadpan, ang mga Fenicianhon nagtukod ug mga balangay ubay sa mga baybayon sa Aprika, Sicily, Sardinia, ug habagatang Espanya​—lagmit ang Tarsis sa Bibliya. (1 Hari 10:22; Ezequiel 27:​2, 12) Sumala sa tradisyon, ang Carthage napundar sa 814 W.K.P., mga 60 ka tuig una pa sa karibal niini, ang Roma. Usa ka tawong batid sa kakaraanan sa Amihanang Aprika, si Serge Lancel, nag-ingon: “Ang pagkatukod sa Carthage, sa mga hinapos sa ikasiyam nga siglo WK, sulod sa gatosan ka tuig maoy nagtino sa politikanhon ug kultural nga dulnganan sa kasadpanhong Mediteranyong dal-as.”

Ang mga Sinugdanan sa Usa ka Imperyo

Diha sa usa ka lawis nga napormang samag “higanteng  angkla nga gilabay ngadto sa dagat,” sumala sa paghubit niana sa historyano nga si François Decret, nga ang Carthage nagsugod pagtukod ug usa ka imperyo. Sa pagtukod diha sa pundasyon nga gipahiluna sa Fenicianhong mga katigulangan niini, ang Carthage nag-ugmad sa kaugalingon niining komersiyal nga sistema​—sa panguna naglangkit sa pagpamalit ug metal sa laing nasod​—ngadto sa usa ka higanteng kartel, nga nagpatuman sa monopoliya niini pinaagi sa gamhanang mga bapor de giyera ug mersenaryong mga sundalo niini.

Wala gayod matagbaw sa ilang nalampos, ang mga Carthaginianhon kanunayng nangitag bag-ong mga dapit nga katukoran ug negosyo. Sa mga 480 W.K.P., ang nabigador nga si Himilco gituohang midunggo sa dagaya-sa-lata nga Cornwall, sa Britanya. Mga 30 ka tuig sa ulahi, si Hanno, sakop sa usa sa iladong mga pamilya sa Carthage, giingon nga nangulo sa usa ka ekspedisyon sa 60 ka barko, nga nagdalag 30,000 ka lalaki ug mga babaye, aron magtukod ug bag-ong mga kolonya. Miagi sa Strait of Gibraltar ug milawig ngadto sa baybayon sa Aprika, si Hanno lagmit nga nakaabot sa Gulpo sa Guinea ug bisan sa kabaybayonan sa Cameroon.

Gituohan sa kadaghanan nga tungod sa pagkaarisgado ug maayong abilidad sa negosyo, ang Carthage nahimong kinadatoang siyudad sa karaang kalibotan. “Sa sinugdanan sa ikatulong siglo [W.K.P.], gumikan sa teknikal nga kahibalo, mga bapor de giyera, ug sa komersiyal nga mga establisimento niini . . . ang siyudad milabaw sa tanan,” matod sa librong Carthage. Bahin sa mga Carthaginianhon, ang Gregong historyano nga si Appian miingon: “Sa gahom, katumbas sila sa mga Grego; sa bahandi, sa mga Persiano.”

Ilalom sa Impluwensiya ni Baal

Bisan tuod nagkatagkatag sa tibuok kasadpang Mediteranyo, ang mga Fenicianhon nahiusa tungod sa ilang relihiyosong mga tinuohan. Ang mga Carthaginianhon nakapanunod sa Canaanhong relihiyon gikan sa ilang Fenicianhong mga katigulangan. Sulod sa daghang siglo ang Carthage nagpadalag delegasyon sa Tiro kada tuig aron sa paghalad didto sa templo ni Melqart. Sa Carthage ang pangulo sa mga diyos mao ang magtiayong diyos nga si Baal-Hammon, nga nagkahulogan ug “Ginoo sa Brazier,” ug si Tanit, nga katumbas ni Astarte.

Ang kinangil-arang bahin sa Carthaginianhon nga relihiyon mao ang paghalad ug bata. Si Diodorus Siculus nagtaho nga sa 310 W.K.P., sa dihang giatake ang maong siyudad, ang mga Carthaginianhon naghalad ug kapin sa 200 ka bata nga hamili aron hupayon ang kasuko ni Baal-Hammon. Ang The Encyclopedia of Religion nag-ingon: “Ang paghalad sa usa ka inosenteng bata ingong kapuling biktima maoy kinalabwang buhat sa pagtabon sa sala, lagmit gituyo sa paggarantiya sa kaayohan sa pamilya ug sa komunidad usab.”

Sa 1921, ang mga arkeologo nakadiskobre sa gitawag sa ulahi ug Topet, nga gikuha sa ekspresyon sa Bibliya nga gigamit diha sa 2 Hari 23:10 ug Jeremias 7:31. Dihay nakalotan nga daghag-lut-od nga mga banga nga gisudlan ug napaig nga mga bukog sa mga mananap (gigamit ingong kapuling mga halad) ug sa mga bata, nga gilubong ilalom sa papan nga mga bato nga gisulatan ug mga panaad. Gibanabana nga ang Topet adunay mga bukog sa kapin sa 20,000 ka bata nga gihalad sulod lamang sa usa ka 200-tuig nga yugto.  Ang ubang mga tig-analisar sa kasaysayan karon nagpatuo nga ang Topet mao lamay lubnganan sa mga bata nga natawong patay o namatay nga bata pa kaayo nga dili mahimong ilubong diha sa sementeryo. Apan, sumala sa giingon ni Lancel, nga gikutlo ganina, “ang katinuoran sa paghalad ug mga tawo sa Carthage dili gayod ikalimod.”

Naglantugi Kon Kinsay Labaw

Sa pagkaluya sa Tiro sa ikaunom nga siglo W.K.P., ang Carthage maoy mipuli sa puwesto sa pagkahimong lider sa mga Fenicianhon sa kasadpan. Apan ang pagkahimong labaw sa Carthage gisupak. Sayo pa, ang Puniko ug Grego nga mga magpapatigayon naglantugi kon kinsay mokontrolar sa kadagatan, ug sa mga 550 W.K.P., mibuto ang gubat. Sa 535 W.K.P., ang mga Carthaginianhon, nga gitabangan sa ilang Etruskanhon nga mga alyado, nag-abog sa mga Grego gikan sa isla sa Corsica ug nag-ilog sa Sardinia. * Tungod niini, ang panagbangi tali sa Carthage ug Gresya bahin sa kon kinsay momando sa Sicily​—usa ka isla nga may estratehikong kahinungdanon​—misamot pa.

Sa samang higayon, ang Roma nagsugod sa pagpakita sa gahom niini. Ang mga tratado tali sa Carthage ug Roma naggarantiya sa linaing mga katungod sa Carthage sa negosyo ug wala pasudla ang mga Romano sa Sicily. Apan samtang ang Roma nagsakop sa Italyanhong lawis, ang nagkadakong impluwensiya sa Carthage duol sa Italya giisip ingong hulga. Ang Gregong historyano sa ikaduhang-siglo W.K.P. nga si Polybius miingon: “Nakita sa mga Romano . . . nga nasakop sa mga Carthaginianhon dili lamang ang Aprika * kondili ang dagkong mga bahin usab sa Espanya, ug nga sila mao ang mga magmamando sa tanang isla sa Kadagatan sa Sardinia ug Tyrrhenian. Kon mailog sa mga Carthaginianhon ang Sicily, sila mahimong labing samokan ug peligroso nga mga silingan, tungod kay ilang likosan ang Italya sa matag kiliran niini ug magpameligro sa tanang dapit sa nasod.” Ang pipila ka partido sa Romanhong Senado, nga naghunahuna bahin sa komersiyo, nag-awhag nga mangilabot sila sa Sicily.

Ang Punikong mga Gubat

Sa 264 W.K.P., usa ka krisis sa Sicily naghatag sa mga Romano ug hinungdan nga mangilabot. Isip paglapas sa usa ka kasabotan, ang Roma nagpadala ug usa ka yunit sa mga sundalo, nga nagsugod sa gitawag ug Unang Punikong Gubat. Kining gubata, nga nailhan tungod sa pipila sa kinadak-ang mga gubat diha sa dagat sa kakaraanan, nagpadayon sulod sa kapin sa 20 ka tuig. Sa kataposan, sa 241 W.K.P., ang mga Carthaginianhon naparot ug napugos pagbiya  sa Sicily. Giilog usab sa Roma ang Corsica ug Sardinia.

Aron makabawi sa ilang kapildihan, si Hamilcar Barca, usa ka Carthaginianhong heneral, nagsugod sa pagpasig-uli sa gahom sa Carthage pinaagi sa pagtukod ug usa ka imperyo sa Espanya. Usa ka “Bag-ong Carthage”​—Cartagena​—ang natukod diha sa habagatang-sidlakan nga baybayon sa Espanya, ug sulod sa pipila ka tuig, ang mga minahan sa Espanya nagpadato na usab sa Carthage. Dili kalikayan nga kining maong pagpalapad sa teritoryo misangko sa panagbangi uban sa Roma, ug sa 218 W.K.P., mibuto na usab ang gubat.

Ang nangulo sa Carthaginianhon nga kasundalohan mao ang usa sa mga anak nga lalaki ni Hamilcar, si Hannibal, nga nagkahulogan ug “Gipaboran ni Baal.” Migikan sa Cartagena sa Mayo 218 W.K.P., gisugdan niya ang gibantog ug dugay nga pagmartsa agi sa Espanya ug Gaul, nga mitabok sa kabukiran sa Alps kauban sa iyang kasundalohan nga mga Aprikano ug mga Katsila uban sa duolan sa 40 ka elepante. Kay wala makaandam, ang mga Romano nakaagom sa ubay-ubayng grabeng mga kaparotan. Sa Agosto 2, 216 W.K.P., sa gubat sa Cannae​—“usa sa labing makalilisang nga mga katalagman nga nasinati sa Romanong kasundalohan”​—ang kasundalohan ni Hannibal naglaglag sa usa ka Romanong puwersa nga doble sa gidaghanon niini, nga nagpatay ug duolan sa 70,000 ka kaaway samtang namatyan lamang ug 6,000 ka tawo.

Morag hapit nang mabuntog ang Roma! Apan kay wala molunga, gipunayan ug sulong sa mga Romano ang kasundalohan ni Hannibal sulod sa misunod nga 13 ka tuig. Sa dihang ang Roma nagpadala ug kasundalohan sa Aprika, ang Carthage gitalikdan sa iyang mga alyado ug naparot sa Espanya ug Sicily. Busa, napugos ang Carthage sa pagtawag pag-usab kang Hannibal. Pagkasunod tuig, sa 202 W.K.P., ang Romanong Heneral Scipio Africanus nagparot sa kasundalohan ni Hannibal diha sa Zama, sa habagatang-kasadpan sa Carthage. Ang Punikong siyudad, kay napugos sa pagsurender sa mga bapor de giyera niini, wala hatagi ug militaryong kagawasan ug gimultahan ug dako nga pagabayran sulod sa 50 ka tuig nga yugto. Bahin kang Hannibal, sa ulahi nadestiyero siya, ug sa mga 183 W.K.P., naghikog siya.

“Delenda est Carthago!”

Tungod sa kalinaw miuswag na usab ang Carthage, sa punto nga kini mitanyag nga bayran ang multa sulod lamang sa napulo ka tuig. Ang maong kapasidad nga mabuhi ug mouswag, maingon man ang politikanhong mga reporma, giisip nga peligroso kaayo sa wala-mahupay nga mga kaaway sa Carthage. Sulod sa duolan sa duha ka tuig, hangtod sa iyang kamatayon, ang tigulang nga Romanong estadista nga si Cato mihinapos sa tanan niyang mga pakigpulong atubangan sa Senado pinaagi sa eslogan nga: “Delenda est Carthago!,” nga nagpasabot “Ang Carthage kinahanglang laglagon!”

Sa kataposan, sa 150 W.K.P., ang usa ka paglapas kono sa tratado naghatag sa mga Romano sa katarongan nga ilang gipangita. Gideklarar ang usa ka gubat, nga gihubit ingong “gubat sa pagpuo.” Sulod sa tulo ka tuig gilibotan sa mga Romano ang 30 kilometros nga kuta sa siyudad, nga ang bahin niana maoy kapin sa 12 metros ang  gihabogon. Sa kataposan, sa 146 W.K.P., nalungagan kana. Ang Romanong kasundalohan, nga midasdas agi sa hiktin nga mga dalan ilalom sa nag-ulan nga mga udyong, linuog nga nanigbas ug nanunggab. Ingong makalilisang nga pamatuod sa karaang rekord, ang mga arkeologo nakakita ug mga bukog sa tawo ilalom sa nagkatag nga mga bloke sa bato.

Human sa unom ka makalilisang nga mga adlaw, misurender ang mga 50,000 ka gigutom nga mga molupyo nga nagtago sa Byrsa​—ang kuta sa ibabaw sa bungtod. Ang uban, kay dili gustong mamatay sa kamot sa mga kaaway o maulipon, nanulod sa templo ni Eshmun ug gisunog kana. Gisunog sa mga Romano ang nahibilin sa siyudad, ang Carthage naugdaw ug gitunglo sa seremonyal nga paagi, ug wala na papuy-i ug tawo.

Busa sulod sa 120 ka tuig, gipakyas sa Roma ang mga tumong sa Carthage nga mahimong imperyo. Ang historyanong si Arnold Toynbee nag-ingon: “Ang tinuod nga isyu sa Hannibalikong Gubat maoy kon kaha ang umaabot nga unibersohanong estado sa Gresya mao ang Carthaginianhong Imperyo o ang Romanhong Imperyo.” “Kon nakadaog pa si Hannibal,” miingon ang Encyclopædia Universalis, “siya tinong magtukod ug usa ka unibersohanong imperyo nga susama nianang kang Alejandro.” Ingon sa nahitabo, ang Punikong mga Gubat maoy sinugdanan sa Romanhong imperyalismo, nga sa ngadtongadto misangko sa pagmando niana sa kalibotan.

Ang “Aprikanhon nga Roma”

Morag dumalayon na ang kataposan sa Carthage. Bisan pa niana, usa ka siglo lamang sa ulahi si Julio Cesar mihukom sa pagtukod ug usa ka kolonya didto. Sa pagpasidungog sa iyang kaugalingon gitawag kini ug Colonia Julia Carthago. Ang Romanong mga inhenyero, nga nagbalhin ug tingali 100,000 ka metro kubikong yuta, nagpatag sa tayuktok sa Byrsa aron maporma ang usa ka dakong entablado​—ug sa pagwagtang sa tanang timailhan sa kagahapon. Ibabaw niini gitukod ang mga templo ug maluho nga publikong mga tinukod. Paglabay sa panahon, ang Carthage nahimong ‘usa sa labing adunahang mga siyudad sa Romanhong kalibotan,’ ang ikaduhang-kinadak-ang siyudad sa Kasadpan sunod sa Roma. Gitukod ang usa ka teatro, ampiteatro, dagkong mainit nga mga kaligoanan, usa ka 132-kilometros nga agianan sa tubig, ug usa ka sirkos nga makapalingkod ug 60,000 ka tumatan-aw aron sa pagtagbaw sa mga panginahanglan sa 300,000 ka molupyo niini.

Ang Kristiyanidad nakaabot sa Carthage sa mga tungatunga sa ikaduhang siglo K.P. ug nakasinatig kusog nga pag-uswag didto. Si Tertullian, ang gibantog nga teologo sa iglesya ug manlalaban, natawo sa Carthage sa mga 155 K.P. Tungod sa iyang mga sinulat, ang Latin nahimong opisyal nga pinulongan sa Kasadpang Iglesya. Si Cyprian, obispo sa Carthage sa ikatulong siglo nga maoy nagmugna sa pito-ka-hut-ong nga herarkikal nga sistema sa klero, namatay ingong martir nianang siyudara, sa 258 K.P. Ang laing taga-Amihanang Aprika, si Augustine (354-430 K.P.), gitawag nga labing bantogang tighunahuna sa Kristohanong kakaraanan, maoy instrumento sa pagsagol sa doktrina sa iglesya ug sa Gregong pilosopiya. Ang impluwensiya sa iglesya sa Amihanang Aprika dako kaayo nga usa sa mga klero nag-ingon: “Ikaw, Oh Aprika, ang nagpauswag sa kawsa sa atong pagtuo uban ang hilabihang kasibot. Ang imong gihukman giuyonan sa Roma ug gisunod sa mga mananaog sa yuta.”

Apan, inihap na ang mga adlaw sa Carthage. Sa makausa pa, ang dulnganan niini nalambigit pag-ayo sa Roma. Samtang nagkaluya ang Romanhong Imperyo, mao usab ang Carthage. Sa 439 K.P., ang siyudad giilog ug gitulis sa mga Vandal. Tungod kay nabuntog sa Byzantino ang maong siyudad usa ka siglo sa ulahi, naoktaba sa makadiyot ang paglaglag sa siyudad. Apan wala kini makasukol sa mga Arabiano nga miharos sa Amihanang Aprika. Sa 698 K.P., ang siyudad nailog, ug human niana, ang mga bato niini gigamit sa pagtukod sa siyudad sa Tunis. Sa misunod nga mga siglo ang marmol ug granito nga kanhi nag-adorno sa Romanhong siyudad gipangawat ug gibaligya sa gawas sa nasod, nga gigamit sa pagtukod sa mga katedral sa Genoa ug Pisa, sa Italya, ug posible, bisan sa Canterbury, sa Inglaterra. Gikan sa pagkahimong usa sa kinadatoan ug labing gamhanan nga mga siyudad sa kakaraanan, gikan sa pagkahimong imperyo nga hapit momando sa kalibotan, ang Carthage sa kataposan nahimong dili-mailang tipun-og sa mga gun-ob.

[Mga footnote]

[Mapa sa panid 14]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

ROMA

DAGAT MEDITERANYO

CARTHAGE (mga gun-ob)

[Hulagway sa panid 14]

Ang mga nahibilin sa mainit nga mga kaligoanan sa Roma

[Hulagway sa panid 15]

Ang paghakot ug mga sedro sa Lebanon pinaagi sa mga barko sa Fenicia

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris

[Hulagway sa panid 15]

Ang bildong mga medalyon gisul-ob ingong mga anting-anting

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris

[Hulagway sa panid 16]

Ang mga Carthaginianhon nagbutang ug maskara diha sa mga lubnganan aron abogon ang daotang mga espiritu

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris

[Hulagway sa panid 16]

Ang pagpatay ug mga bata maoy bahin sa Canaanhong pagsimba nga napanunod sa mga Carthaginianhon. Kini maoy usa ka lapida alang sa usa ka bata nga gihalad

[Hulagway sa panid 17]

Ang mga gun-ob sa Punikong siyudad, nga nailog sa mga Romano sa 146 W.K.P.

[Hulagway sa panid 17]

Si Hannibal giisip ingong usa sa mga batid kaayo sa militaryong estratehiya nga nabuhi sukad

[Credit Line]

Alinari/Art Resource, NY