Ang Makuti nga Gambalay sa Kinabuhi

“Ang kadaiyahan sa kinabuhi mao ang atong polisa sa insyurans. Ang atong kinabuhi ug pangabuhian nagdepende niana.”—UNITED NATIONS ENVIRONMENT PROGRAMME.

ANG kinabuhi sa yuta dagaya ug nagkadaiya kaayo. Ang terminong “biological diversity” (kadaiyahan sa kalalangan), o “biodiversity” sa minubo, nagtumong sa tanang espisye sa kalibotan, gikan sa kinagamyang mga bakterya ngadto sa higanteng mga kahoyng sequoia; gikan sa mga wati ngadto sa mga agila.

Kining tanang kadaiyahan sa kinabuhi sa yuta maoy bahin sa usa ka dako, nagsalig sa usag usa nga gambalay nga naglakip usab sa dili-buhing mga elemento. Ang kinabuhi nagdepende sa dili-buhing mga bahin sama sa atmospera sa yuta, kadagatan, tab-ang nga tubig, mga bato, ug yuta. Kining komunidad sa kinabuhi gitawag ug biosphere, ug ang mga tawo maoy hinungdanong bahin niini.

Ang kadaiyahan sa kalalangan naglakip sa tanang bakterya ug ubang mga mikrobyo. Daghan niini nahibaloan nga mohimog hinungdanong kemikal nga mga obra nga magpatunhay sa palakaw sa mga ekosistema. Ang kadaiyahan sa kalalangan, o ang gambalay sa kinabuhi, naglakip usab sa berdeng mga tanom nga magpatunghag oksiheno pinaagi sa photosynthesis, nga mosuhop sa enerhiya sa adlaw ug magpondo niana sa dagway sa mga asukar, nga maoy sukaranang tuboran sa enerhiya sa kadaghanang ubang matang sa kinabuhi.

Nagakahanaw nga Kadaiyahan

Ikasubo, bisan pa sa katahom ug kadaiyahan sa mga dagway sa kinabuhi, daghang tigpanukiduki nag-ingon nga ang tawo maoy nagpahinabo nga mapuo ang mga espisye sa makahahadlok nga gikusgon. Sa unsang mga paagi?

◼ Pagdaot sa puy-anan. Mao kini ang nag-unang hinungdan sa pagkapuo. Naglakip kini sa paglaging, pagmina, pagpamutol sa mga kahoy aron dunay kasibsiban ang mga baka, ug pagpanukod ug mga dam ug mga haywey diha sa mga dapit nga kamingawan kanhi. Samtang magkagamay ang mga ekosistema, ang mga espisye mawad-an sa mga kahinguhaan nga gikinahanglan nila aron padayong mabuhi. Ang kinaiyanhong mga kalikopan gibulagbulag, gidaot, ug gipapha. Ang mga ruta sa paglalin gibalda. Ang kadaiyahan sa henetika nagkamenos. Ang lokal nga mga populasyon sa buhing mga butang dili maulian sa sakit ug sa ubang mga kapit-os. Busa, nga sunodsunod, ang mga espisye anam-anam nga nangamatay.

 Ang pagkapuo sa pipila ka espisye makapahinabo gani ug sunodsunod nga pagkapuo, kay sa dihang ang usa ka bahin sa gambalay sa kinabuhi mapapha, ang uban maapektahan. Ang pagkapuo sa gisaligang mga espisye​—sama sa mga tigmalo sa bulak​—makaapektar sa daghan kaayong uban pang mga espisye.

◼ Dili lumad nga mga espisye. Sa dihang ang mga tawo magbutang ug usa ka langyawng espisye diha sa ekosistema, kanang maong espisye mahimong mopuli sa mga luna nga giokupar sa ubang mga espisye. Dugang pa, ang langyawng mga espisye mahimong dili-direktang mag-usab sa ekosistema sa igong gilapdon nga mapulihan ang lumad nga mga espisye, o mahimong magdala kinig mga sakit nga niana ang lumad nga mga espisye walay imyunidad. Ilabina diha sa mga isla, diin ang mga espisye dugay nang naglungtad nga nahilit ug wala pa masagoli ug bag-ong mga espisye, ang orihinal nga mga espisye basin dili makapasibo ug makalahutay.

Ang usa ka kasagarang pananglitan mao ang “tigpatay” nga lumot, ang Caulerpa taxifolia, nga nagdaot sa ubang mga espisye sa dagat diha sa Dagat Mediteranyo. Wala tuyoang naanod gikan sa baybayon sa Monaco, nagsugod na karon kini sa pagkaylap diha sa salog sa dagat. Kini makahilo, ug wala pay nailhang makapaningaon niini. “Mahimong ato nang makita ang sinugdanan sa usa ka katalagman sa ekolohiya,” matod ni Alexandre Meinesz, propesor sa biolohiya sa dagat sa University of Nice, Pransiya.

◼ Sobrang pagpahimulos. Mao kiniy nakaingon sa pagkapuo sa ubay-ubayng espisye. Ang usa ka kasagarang pananglitan mao ang passenger pigeon. Sa unang bahin sa ika-19 nga siglo, mao kini ang kinadaghanang langgam sa Amerika del Norte. Sa dihang kini molalin​—magpanon nga binilyon o kapin pa​—mongitngit ang kalangitan sulod sa daghang adlaw sa usa ka higayon. Apan, pagkatapos sa ika-19 nga siglo, kini gipangayam hangtod nga kini hapit nang mapuo, ug sa Septiyembre 1914, sa zoo sa Cincinnati, ang kataposang nahibilin nga passenger pigeon namatay. Sa susama, ang American bison, o bupalo, sa Great Plains gipangayam nga hapit nang mapuo.

◼ Pagdaghan sa populasyon sa tawo. Ang tawhanong pamilya sa tungatunga sa ika-19 nga siglo may populasyon nga usa ka bilyon. Usa ka siglo ug tunga sa ulahi, sa dihang ang yuta may populasyon nga lima ka bilyon, ang mga tawo nagsugod sa paghunahuna kon sila nameligro bang molapas sa gidaghanon nga igong matagan-an sa ilang mga kahinguhaan. Kada tuig, samtang ang populasyon sa tawo nagpadayon sa pagdaghan, ang mga espisye nag-anam pagkapuo sa makahahadlok nga gikusgon.

◼ Hulga sa tibuok-yutang pag-init. Sumala sa Intergovernmental Panel on Climate Change, posible nga ang mga temperatura mosaka ug hangtod sa 3.5 grado Celsius sulod niining sigloha. Tingali taas ra kaayo kini nga pag-usbaw nga dili makalahutay ang ubang mga espisye. Sumala sa mga tigpanukiduki, daw ang dakong hinungdan sa pagkamatay sa mga katakotan (mga angkla sa daghang kadaiyahan sa kalalangan sa dagat) mao ang pag-init sa tubig.

Ang mga siyentipiko nag-ingon nga ang usa ka metro nga pagsaka sa mga lebel sa dagat makawagtang sa dakong bahin sa mga katunggan sa kalibotan, ang pinuy-anan sa dagayang kadaiyahan sa kalalangan. Gituohan sa ubang mga siyentipiko nga ang tibuok-yutang pag-init mahimong mag-apektar sa yelo sa Greenland ug Antartika. Kon  matunaw kini, mosunod ang katalagman sa kalikopan.

Kaylap nga Pagkapuo

Unsa ka paspas ang pagkawagtang sa mga espisye? Ang mga tubag sa maong pangutana dili gayod eksakto. Kadaghanan sa nangapuo maoy misteryo gihapon alang sa mga siyentipiko. Una kinahanglang tinoon nila kon pila ka buok espisye ang naglungtad. Sumala kang John Harte, ekolohikal nga siyentipiko sa University of California, Berkeley, “dunay mga usa ug tunga ka milyon nga ginganlang mga espisye sa yuta, apan nahibalo kita nga naglungtad ang daghang wala nganling mga espisye, ug ang katibuk-ang gidaghanon lagmit maoy tali sa 5 ug 15 milyones.” Ang uban nagpausbaw sa banabana ngadto sa 50 ka milyong espisye o kapin pa. Imposible gayod ang pagtino sa eksaktong gidaghanon tungod kay “kadaghanang pagkapuo mahitabo sa wala pa gani mahinganli ug mahubit ang mga espisye,” sumala sa siyentipikong si Anthony C. Janetos.

Ang modernong siyensiya halos wala pa makasugod sa pagsabot sa bug-os sa makuting ekolohikal nga mga proseso nga nagpalakaw sa kinaiyanhong mga komunidad sa hapsay nga paagi. Kon ang mga tawo wala mahibalo kon pila ka buok espisye ang naglungtad, sa unsang paagi sila makasabot sa komplikadong gambalay sa kinabuhi ug sa unsang paagi kini naapektahan sa mga pagkapuo? Unsaon nila pagkahibalo kon unsay mahimong epekto sa pagkahanaw sa mga espisye diha sa sistema sa pagsuportar sa kinabuhi sa planeta?

Sa dihang ang mga siyentipiko maningkamot sa pagtino sa gidaghanon sa nangapuo, ang ilang mga banabana, bisan tuod magkalahi, kasagarang makapaguol. “Mga 50 porsiyento sa tanom ug mananap sa kalibotan ang lagmit nga mapuo sulod sa usa ka gatos ka tuig,” nag-ingon ang usa ka magsusulat. Ang panagna ni Harte mas makapaguol pa: “Ang mga biologo nagbanabana nga ang pagkapuril sa tropikanhong kalasangan moresulta sa pagkahanaw sa katunga o kapin pa sa naglungtad nga mga espisye sa yuta sulod sa mosunod nga 75 ka tuig.”

Binase sa mga kalkulasyon sa siyentipikong si Stuart Pimm sa University of Tennessee, ang National Geographic nag-ingon nga “11 porsiyento sa mga langgam, o 1,100 ka espisye sa duolan sa 10,000 ka espisye sa kalibotan, ang hapit nang mapuo; kaduhaduhaan kon ang kadaghanan niining 1,100 mabuhi pa saylo sa kataposan sa [ika-21 nga siglo].” Ang mao gihapong magasin nag-ingon: “Usa ka tem sa tinahod nga mga eksperto labot sa tanom ang di pa dugayng nagtaho nga usa sa walo ka tanom nameligrong mapuo. ‘Dili lang ang mga espisye diha sa mga isla o sa bagang kalasangan o ang mga langgam lamang o ang dagkong makapadaning mga mananap nga sus-an,’ miingon si Pimm. ‘Ang tanan nameligro ug kini nagakahitabo bisan asa. . . . Kini maoy tibuok-yuta nga pagkaylap sa pagkapuo.’”

Gikinahanglan ba Nato Kining Tanang Espisye?

Aduna bay katarongan nga mabalaka bahin sa pagkawala sa kadaiyahan sa kinabuhi? Gikinahanglan ba gayod nato ang ingon nianang kadaiyahan sa mga espisye? Daghang tinahod nga mga eksperto ang moinsistir nga ang tubag maoy oo. Ang gitagana sa yuta nga mga espisye naghatag sa mga tawo ug pagkaon, mapuslanong mga kemikal, ug daghang ubang mga produkto ug mga serbisyo. Hunahunaa, usab, ang lagmit nga mga benepisyo alang sa tawo niining wala pa madiskobrehi nga mga espisye. Pananglitan, gibanabana nga 120 sa nag-unang 150 ka tambal nga gireseta nga gigamit sa Tinipong Bansa naggikan sa kinaiyanhong mga sangkap. Busa, sa pagkawala sa  tanom sa kalibotan, ang katawhan nawad-an usab sa kahigayonan nga makakita ug bag-ong mga tambal ug mga kemikal. “Matag higayon nga mawad-an kita ug espisye, mawad-an kitag kapilian alang sa umaabot,” nag-ingon si Sir Ghillean Prance, direktor sa Kew Gardens sa London. “Mawad-an kitag potensiyal nga tambal sa AIDS o tanom nga mosukol sa kagaw. Busa sa usa ka paagi o sa lain kinahanglang hunongon nato ang pagpuo sa mga espisye, dili lamang alang sa kaayohan sa atong planeta kondili sa atoa mismong . . . mga panginahanglan ug mga gamit.”

Nagkinahanglan usab kita ug kinaiyanhong mga ekosistema sa pagtagana sa kinahanglanong mga serbisyo nga niana ang tanang buhing mga butang nagdepende. Ang pagpatunghag oksiheno, ang paglunsay sa tubig, ang pagsala sa mga hugaw, ug ang pagsanta sa pagkakankan sa yuta ngatanan maoy hinungdanong mga obra nga gihimo sa himsog nga mga ekosistema.

 Ang mga insekto nagtagana ug mga serbisyo sa pagmalo. Ang mga baki, isda, ug mga langgam nagkontrolar sa mga peste; ang mga amahong ug ubang mga organismo sa dagat maghinlo sa atong mga abiyo sa tubig; ang mga tanom ug mga mikroorganismo magpatungha sa ibabawng bahin sa atong yuta. Dako kaayo ang kapuslanan sa ekonomiya niining tanang serbisyo. Ang usa ka kasarangang banabana sa mabenepisyong salapi tungod sa kadaiyahan sa tibuok kalibotan maoy duolan sa 3,000 ka bilyong dolyar kada tuig, sa 1995 nga mga presyo.

Apan, bisan pa sa atong pagsalig sa kadaiyahan sa kinabuhi ang kalibotan daw anaa sa taliwala sa usa ka krisis sa pagkapuo nga naghulga sa makuting gambalay sa kinabuhi. Karon sa panahon dihang kita nagsugod sa pagkasabot sa hinungdanong papel sa kadaiyahan sa kalalangan, ang mga tawo nagpahinabog dugang pagkapuo kay sukad masukad! Apan, ang tawo ba anaa sa posisyon nga makasulbad sa problema? Unsay kaugmaon alang sa kadaiyahan sa kinabuhi dinhi sa yuta?

[Kahon/Hulagway sa panid 6]

Unsay Bili sa Kinabuhi?

Ang tanang panaghisgot bahin sa bili sa kadaiyahan sa kalalangan morag magpaila nga angay lamang kitang maikag sa ubang mga matang sa kinabuhi kon kini nagtagana sa atong mga panginahanglan. Ang uban mibati nga kana maoy korto nga panghunahuna. Ang paleontologo nga si Niles Eldredge nagpunting sa kinaiyanhong bili sa kinabuhi: “Kitang mga tawo kinahanglang magpabili usab sa kinabuhi sa atong palibot​—matahom, makapadani nga mga espisye, maanindot ug wala-madaot nga mga kasulopan​—tungod sa kabililhon niini sa kinaiyahan. Adunay usa ka butang sa sulod nato nga nakaamgo nga kita konektado niining kinaiyanhong kalibotan ug nga kita makaangkon ug kalinaw ug kahimuot tungod sa pagkaanaa diha niana bisan kanus-a nga atong maarangan.”

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 7]

Ang Red List

Ang “Red List” gipatik sa International Union for Conservation of Nature and Natural Resources, usa ka organisasyon nga nagtimbangtimbang sa kondisyon sa nameligrong mga espisye. Ang pipila sa nameligrong mga espisye nga naapil diha sa “Red List” alang sa tuig 2000 gipakita dinhi niining panira:

Laagang “albatross” (Diomedea exulans)

Usa kini sa 16 ka espisye sa albatross nga giilang nameligro sa tibuok yuta. Giingon nga daghan ang nangalumos human nga dili-tinuyong nasangit sa gipan-an nga mga taga sa palangri nga giguyod sa mga sakayan.

[Credit Line]

Photo by Tony Palliser

“Red-shanked douc langur” (Pygathrix nemaeus)

Kining ambongan nga Asianhong unggoy nga  walay kumagko makita diha sa habagatan-sentral nga Vietnam ug sa mga dapit sa Laos. Nameligro kini tungod sa pagkadaot sa puy-anan ug pagpangayam. Kini giayam aron kan-on ug tungod sa mga parte sa lawas niini, nga gamiton ingong mga sambog sa tradisyonal nga mga tambal.

[Credit Line]

Unggoy sa mga panid 7 ug 32: Photo by Bill Konstant

Corsicanhong hilahila (Helix ceratina)

Ang puy-anan niining nameligro pag-ayong hilahila maoy 7 ka ektarya lamang diha sa mga sikbit nga balangay sa Ajaccio, sa habagatan-kasadpang baybayon sa Corsica. Nameligrong mapuo kini tungod sa proyekto sa konstruksiyon nga naglakip sa paghimog erport ug mga karsada paingon sa baybayon.

[Credit Line]

Photo by G. Falkner

“Golden pagoda” (Mimetes chrysanthus)

Kining matahom nga bulak nadiskobrehan sa 1987 sa Western Cape, Habagatang Aprika. Ang kanunayng mahitabo nga grabeng mga sunog ug ang makadaot nga mga espisye nga dili lumad sa dapit nga gituboan sa golden pagoda nagpameligro kanunay niining tanoma.

[Credit Line]

Photo by Craig Hilton-Taylor

Amaspas sa tab-ang o “sawfish” (Pristis microdon)

Kining nameligrong isda makita diha sa mga dagat sa Indian ug Kasadpang Pasipiko, maingon man diha sa sikbit nga mga luok, bokana, ug mga suba. Kini dali rang masikop ug nag-us-os pag-ayo ang gidaghanon niini. Nameligro usab kini tungod sa pagkadaot sa puy-anan niini.

[Credit Line]

Photo courtesy of Sun International Resorts, Inc.

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

Paglaglag sa Daghang Kinabuhi sa Dagat

Ang dagayang kahinguhaan sa kadagatan, nga giisip kaniadto nga dili-mahurot, napamatud-an nga mahurot diay. Ang paleontologo nga si Niles Eldredge, nga nagsulat diha sa magasing Natural History, naghubit sa gilapdon sa sobrang pagpahimulos sa kadagatan: “Ang modernong teknolohiya naghimo sa pagpangisda nga episyente kaayo nga nahawan ang lapad nga mga luna sa salog sa dagat sa paagi nga kaamgid nianang pagpuril sa kalasangan. Apan, kining mao gihapong teknolohiya nag-usik sa makapakurat nga gidaghanon sa mga kahinguhaan; ang mga pawikan ug mga poka, apil ang daghang dili-mabaligya nga mga espisye sa isda ug mga mananap nga walay taludtod, mangamatay uban sa matag bitad sa baling o pag-agi sa sakayang igpamaling.”

Nagkomento sa gitawag ug “mausikong epekto sa pamasayan,” ang magasing National Geographic nagpatin-aw nga “ubay sa Gulf Coast [duol sa Texas, T.B.A.] 12 ka librang linalang sa dagat​—kadaghanan niana mga gagmay pang isda​—mahimong mangamatay aron lang makakuha ug usa ka librang pasayan.” Kining wala kinahanglanang mga isda ug kinhason gitawag ug segundaryong kuha. Usa ka pederal nga biologo mimulo: “Ang aberids nga gidaghanon sa segundaryong mga kuha maoy mga upat sa usa.” Dili ikahibulong nga ang atong kadagatan nahimong mga natad nga patyanan sa daghang nameligrong mga espisye!

[Kahon/Hulagway sa panid 9]

Kinabuhi nga Natago Diha sa Kalasangan

Ang kalasangan sa atong planeta puno sa kinabuhi, nga naglakip sa mga espisye nga diskobrehonon pa sa tawo. Ang ekolohikal nga siyentipikong si John Harte nag-ingon: “Duolan sa dos porsiyento sa planeta maoy tropikanhong bagang kalasangan, bisan pa niana kini mao lamay pinuy-anan sa labing menos 50 porsiyento ug lagmit moabot ug 90 porsiyento sa tanang espisye sa yuta. Ang mas taas nga banabana gibase sa pagtuo nga ang kadaghanan sa diskobrehonon pa nga mga espisye maoy tropikanhon tungod kay ang biolohikal nga pagsuhid sa mga tropiko nahimo diha lamang sa gagmay nga nagbulagbulag nga mga dapit. Apan, ang ubang mga puy-anan dili-maayong pagkasuhid ug sa walay duhaduha adunay daghang espisye nga wala pa mahibaloi sa siyensiya karon. Nalakip niini ang mga yuta sa bugnawng kalasangan, sama sa umog kaayong daan nang kalasangan sa Pasipikong Amihanan-kasadpan sa Tinipong Bansa.”

Kinsay nasayod kon unsang mga sorpresa ang nagpaabot sa tawo kon makahigayon man siya sa pagsuhid sa kinabuhi nga natago diha sa kalasangan?

[Hulagway sa panid 5]

Ang passenger pigeon, karon napuo na

[Credit Line]

U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C./Luther C. Goldman