Pagsabot sa Artraytis

“SA GABII, TAN-AWON NAKO ANG AKONG NANGAHIWI NGA MGA TIIL UG KAMOT UG AKO MOHILAK.”​—MIDORI, JAPAN.

ANG artraytis naghasol sa mga tawo sulod sa daghang siglo. Ang mga mummy sa Ehipto adunay pamatuod nga ang sakit naglungtad na sa miaging mga siglo. Ang manunuhid nga si Christopher Columbus dayag nga nag-antos niana. Ug milyonmilyon karon ang gitakboyan niana. Unsa ba gayod kining makapabaldado nga sakit?

Ang pulong “artraytis” gikuha sa Gregong mga pulong nga nagpasabot ug “nanghubag nga mga lutahan” ug gilangkit sa usa ka grupo sa kapin sa 100 ka rheumatic nga mga sakit ug mga  kahimtang. * Kining mga sakita mahimong mag-apektar dili lamang sa mga lutahan kondili usab sa mga kaunoran, bukog, lutaluta, ug mga ugat nga nagpalig-on niini. Ang ubang mga matang sa artraytis makadaot sa imong panit, mga organo sa sulod sa lawas, ug bisan sa imong mga mata. Isentro nato ang atong pagtagad sa mga sakit nga kasagarang nalangkit sa artraytis​—ang rheumatoid arthritis (RA) ug ang osteoarthritis (OA).

Ang Disenyo sa Lutahan

Ang lutahan maoy parte sa lawas diin magtagbo ang duha ka bukog. Ang synovial nga lutahan gilibotan sa usa ka hunit nga kapsula nga nanalipod ug nagpalig-on niini. (Tan-awa ang ilustrasyon sa panid 4.) Ang kapsula sa lutahan gihapinan sa synovial nga membrana. Kining maong membrana magpatunghag dangog nga pluwido. Sulod sa kapsula sa lutahan, ang mga tumoy sa duha ka bukog gitabonan ug hamis, mainat-inat nga tisyu nga nailhan ingong cartilage. Pugngan niini ang imong mga bukog sa pagsaghid ug pagbag-id sa usag usa. Ang cartilage magsilbi usab nga shock absorber, nga mosangga sa mga tumoy sa imong mga bukog ug mopakatag sa kabug-at sa maangayong paagi latas sa imong mga bukog.

Pananglitan, sa dihang ikaw molakaw, modagan, o molukso, ang pagpangusog sa imong mga bat-ang ug tuhod mahimong moabot ug walo ka pilo sa imong timbang sa lawas! Bisan tuod dakong bahin sa kabug-at sagubangon sa naglibot nga mga kaunoran ug lutaluta, ang cartilage motabang sa imong mga bukog sa pag-agwanta niining maong kabug-at pinaagi sa pagkipos samag espongha.

Rheumatoid Arthritis

Sa kaso sa rheumatoid arthritis (RA), ang imyun nga sistema sa lawas mohimo ug bug-os nga pag-atake sa mga lutahan niini. Tungod sa wala mahibaloing hinungdan, daghan kaayong selula sa dugo​—lakip na sa T nga mga selula, nga adunay hinungdanong bahin diha sa imyun nga sistema sa lawas​—maghugop ngadto sa mga lungag diha sa lutahan. Magpahinabo kinig sunodsunod nga kemikal nga mga reaksiyon nga moresulta sa paghubag sa lutahan. Ang synovial nga mga selula mahimong magpatuyang sa pagdaghan, nga magpormag samag-bugon nga hugpong sa tisyu nga gitawag ug pannus. Ang pannus, sa baylo, magpatunghag makadaot nga mga enzyme nga mokutkot sa cartilage. Ang ibabawng mga bahin sa bukog mahimong magpilit na, nga magpugong sa paglihoklihok​—ug magpahinabog kaul-ol. Kining makadaot nga proseso makapahuyang usab sa mga ugat sa lutahan, sa mga lutaluta, ug sa mga kaunoran, nga tungod niini ang lutahan mohuyang na ug medyo malisa, kasagaran moresulta sa pagkahiwi tan-awon niini. Kasagaran ang RA moapektar sa mga lutahan sa magkaangay nga paagi, nga motakboy sa mga pulso, tuhod, ug tiil. Kapin sa 50 porsiyento sa mga tawo nga gidayagnos nga dunay RA ang gitugkan usab ug mga butoybutoy o mga tibugol ilawom sa panit. Ang uban maanemik ug makasinatig uga, nagsakit nga mga mata ug tutonlan. Ang kalapoy ug samag-trangkaso nga mga simtoma, lakip na sa hilanat ug panakit sa kaunoran, moduyog sa RA.

Ang RA lainlaig epekto, sinugdanan, ug gidugayon. Sa usa ka tawo ang kasakit ug pagpanikig mahimong magsugod nga inanay sulod sa pipila ka semana ug bisan mga tuig. Sa lain, ang pagsugod mahimong kalit kaayo. Sa ubang mga tawo, ang RA dangtag pipila ka bulan ug dayon mawala na nga walay makitang kadaot. Ang uban makasinati tingali ug mga yugto sa nagakagrabe nga mga simtoma nga gitawag ug mga flare o kalit nga pagsakit, nga sundan sa mga yugto sa temporaryong pagmenos o paghupay sa kasakit nga nianang panahona moarang-arang ang ilang gibati. Ug diha sa pipila ka pasyente ang balatian magpabiling aktibo sulod sa daghang tuig, nga padayong makapabaldado kanila.

Kinsay nameligrong takboyan sa RA? “Kasagaran kaayo kini diha sa mga babaye nga lapas na sa 40 anyos,” matod pa ni Dr. Michael Schiff. Apan, midugang si Schiff nga “kini makaapektar ni bisan kinsa sa bisan unsang pangedaron lakip na  sa mga bata, maingon man sa mga lalaki.” Mas mameligro ang mga tawo nga may mga paryenteng dunay rheumatoid arthritis. Ubay-ubayng pagtuon ang nagsugyot pa nga ang pagpanigarilyo, pagkatambok, ug pagkanaabonohan ug dugo sa miagi ngatanan magpauswag sa kapeligrohan nga matakboyan niana.

Osteoarthritis

“Ang osteoarthritis,” matod pa sa Western Journal of Medicine, “sa daghang paagi nahisama sa panahon​—naa bisag asa, kasagarang wala-mamatikdi, usahay grabe ug mga epekto.” Dili sama sa RA, ang osteoarthritis (OA) talagsa rang mokaylap sa ubang mga parte sa lawas apan mokutkot sa usa o pipila lang ka lutahan. Samtang ang cartilage inanay nga gikutkot, ang mga bukog magsugod pagbag-id sa usag usa. Duyogan kini sa manuybo nga mga bukog nga gitawag ug osteophytes. Moturok tingali ang mga bugon, ug ang bukog sa ilawom mobaga ug mahiwi. Ang ubang mga simtoma naglakip sa pagpanghubag sa mga buko sa tudlo, pagkagitkit sa mga lutahan nga naapektahan sa artraytis, ug pagpamikog sa kaunoran, duyog sa kasakit, pagpanikig, ug pagkadili-makalihoklihok.

Kaniadto, ang OA gihunahuna ingong lain lamang epekto sa katigulangon. Apan, gisalikway na sa mga eksperto kanang dugay nang pagtuo. Ang The American Journal of Medicine nag-ingon: “Walay ebidensiya nga ang usa ka normal nga lutahan, nga nailalom sa kasagarang kabug-at, magakadaot samtang magkatigulang ang tawo.” Nan unsay hinungdan sa osteoarthritis? Ang mga paningkamot sa pagsabot sa eksaktong hinungdan niini “gilantugian pag-ayo,” sumala sa Britanikong magasin nga The Lancet.  Ang ubang tigpanukiduki nagsugyot nga ang kadaot nganha sa bukog, sama sa ginagmayng pagkalugti, mahimong mahitabo una. Kini, sa baylo, magpahinabog pagpanuybo sa mga bukog ug pagkadaot sa cartilage. Ang uban naghunahuna nga ang OA nagsugod diha sa cartilage mismo. Samtang kini magakadaot ug magkagihaygihay, sila naghunahuna nga ang kabug-at mograbe diha sa bukog sa ilawom. Ang mga kausaban nga gipahinabo sa sakit mahitabo samtang ang lawas mosulay sa pag-ayom sa nadaot nga cartilage.

Kinsay nameligrong takboyan ug OA? Bisan tuod ang pangedaron dili lamang maoy hinungdan sa OA, ang pagkadaot sa cartilage sa lutahan mas kanunayng masinati samtang magkatigulang. Ang uban nga nameligro mahimong maglakip niadtong dunay abnormalidad sa pagkatakdo sa ibabawng mga bahin sa ilang lutahan o dunay huyang nga bitiis ug mga kaunoran sa paa, mga bitiis nga wala magtupong, o nahiwi nga mga taludtod. Ang pagkasamad sa lutahan tungod sa usa ka aksidente o sa trabaho nga niana ang balikbalik nga mga lihok sobrang maggamit sa usa ka lutahan mahimong makatampo sa pagkaugmad sa osteoarthritis. Sa dihang magsugod ang kadaot, ang pagkasobra sa timbang makapasamot sa OA.

Si Dr. Tim Spector nag-ingon: “Ang osteoarthritis maoy komplikadong sakit nga adunay tinong panggawas nga mga hinungdan apan mahimong mapanunod usab.” Ilabinang daling takboyan sa OA ang mga lapas na sa 40 anyos ug ang tigulang nga mga babaye kansang membro sa pamilya nag-antos usab niining sakita. Dili sama sa sakit nga osteoporosis, ang kadasok inay ang kahaguka sa bukog maoy mag-una sa pagtakboy sa OA. Ang ubang mga tigpanukiduki naghisgot usab sa kadaot gikan sa mga oksihenong nadaot ang atomo ug sa kakulang sa mga bitamina C ug D ingong mga hinungdan.

Pagtambal

Ang pagtambal sa artraytis kasagarang naglakip sa kombinasyon sa medisina, ehersisyo, ug mga kausaban sa estilo-sa-kinabuhi. Ang usa ka pisikal  nga terapista mosugod tingali sa usa ka paagi sa pagtambal nga mag-apil ug programa sa ehersisyo. Mahimong maglakip kini sa usa ka sukod sa motion, isometric, aerobic, ug isotonic o mogamit-ug-barbel nga mga ehersisyo. Napadayag nga makahupay kini sa daghang simtoma lakip na sa pagsakit ug paghubag sa lutahan, kalapoy, kaluya, ug pagkamagul-anon. Ang mga benepisyo sa ehersisyo makita bisan diha sa mga tigulang na kaayo. Ang ehersisyo makapugong usab sa pagkahimong haguka sa bukog. Ang uban nangangkon nga ang diyutayng kahupayan sa kasakit nakab-ot usab pinaagi sa lainlaing matang sa init ug bugnaw nga terapiya ug sa acupuncture. *

Tungod kay ang pag-us-os sa timbang makapahupay ug dako sa kasakit sa lutahan, ang pagkaon mahimong maoy usa ka dakong bahin sa pagsagubang sa artraytis. Ang uban nangangkon usab nga ang pagkaon nga naglakip sa daghag-kalsiyum nga mga pagkaon sama sa lugom nga berdeng mga utanon, preskong mga prutas, ug isda sa bugnaw nga tubig nga dagaya sa mga omega-3 fatty acid​—ug nagpamenos sa gidaghanon sa giprosesong mga pagkaon ug sa mga saturated fat—​dili lamang makatabang sa pagpaus-os sa timbang kondili maghupay usab sa kasakit. Sa unsang paagi? Ang uban nag-ingon nga ang maong pagkaon mopugong sa pagpanghubag. Duna usay mga pangangkon nga ang mga pagkaon nga dili mag-apil sa karne, mga produkto sa gatas, trigo, ug mga utanon nga sakop sa pamilya sa nightshade, sama sa tamates, patatas, sili, ug talong, epektibo usab alang sa uban.

Sa pipila ka kaso ang operasyon nga gitawag ug arthroscopy gisugyot. Naglangkit kini sa pagsulod ug instrumento nganha gayod sa lutahan, sa ingon makuha sa siruhano ang synovial nga tisyu nga nagpatungha sa makadaot nga mga enzyme. Apan, kining maong pamaagi mohatag lamang ug limitadong kahupayan kay kasagarang mobalik ang paghubag. Mas grabe pa gani nga pamaagi ang joint arthroplasty, diin ang enterong lutahan (kasagaran sa bat-ang o tuhod) pulihan ug artipisyal nga lutahan. Ang kahupayan nga ihatag niining maong operasyon mokabat ug 10 ngadto sa 15 ka tuig ug  kasagarang epektibo kaayo sa pagwagtang sa kasakit.

Ning mas bag-o pa, ang mga doktor misulay paggamit sa mga pagtambal nga dili magkinahanglag operasyon, sama sa viscosupplementation, diin ang hyaluronic fluid direktang iineksiyon ngadto sa lutahan. Kasagaran kaayo kining himoon diha sa mga tuhod. Ang pag-ineksiyon ug mga substansiya nga magpalihok sa pag-ayom sa cartilage (mga chondroprotective agent) duna usay diyutayng kalamposan, sumala sa pipila ka pagtuon sa Uropa.

Bisan tuod walay tambal nga nakaplagan nga makaayo sa artraytis, daghang tambal ang makahupay sa sakit ug makapahiyos sa paghubag, ug ang uban nagpakitag paglaom nga pahinayon ang paggrabe sa sakit. Ang mga analgesic, o mga pain killer, maingon man ang corticosteroid therapy, mga nonsteroid anti-inflammatory drug (mga NSAID), disease-modifying antirheumatic drug (mga DMARD), immunosuppressant, biologic response modifier, ug mga droga nga gimaniobra ang gene aron mobalda sa reaksiyon sa imyun nga sistema ngatanan maoy bahin sa lainlaing mga terapiya nga gigamit sa paghatag ug kahupayan gikan sa makapabaldado nga mga simtoma sa artraytis. Apan, ang kahupayan mahimong dako ug bugti, kay kining tanang matang sa tambal makapahinabog grabeng segundaryong mga epekto. Ang pagtimbangtimbang sa posibleng mga benepisyo ug mga kapeligrohan maoy usa ka hagit alang sa pasyente ug sa doktor.

Sa unsang paagi ang pipila nga nag-antos sa makadaot nga mga epekto sa artraytis nakasagubang niining masakit kaayong balatian?

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 6]

ANG PAGKATAMBOK, PAGTABAKO, UG PAGKANAABONOHAN UG DUGO SA MIAGI MAHIMONG MAGPAUSWAG SA KAPELIGROHAN NGA ANG USA MASAKIT UG RHEUMATOID ARTHRITIS

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

KAPULING MGA TERAPIYA

Ang ubang mga paagi sa pagtambal gihunahunang mas luwas, nga mas diyutay rag segundaryong mga epekto, kay sa naandang mga pagtambal. Apil niini ang oral type II collagen, nga giangkon sa pipila ka tigpanukiduki nga milampos sa pagpahiyos sa naghubag nga mga lutahan ug paghupay sa kasakit diha sa rheumatoid arthritis (RA). Sa unsang paagi? Pinaagi sa pagpugong sa makapahubag ug makadaot nga mga cytokines, nga mao ang interleukin-1 ug tumor necrosis factor α. Ang pipila ka kinaiyanhong mga sustansiya gitaho nga nagpakita usab ug katakos sa pagsanta niining mao gihapong makadaot nga mga elemento. Nalakip niini ang bitamina E, bitamina C, niacinamide, mga lana sa isda nga daghag eicosapentaenoic acid ug gammalinolenic acid, lana sa borage seed, ug lana sa evening primrose. Sa Tsina, ang Tripterygium wilfordii Hook F, usa ka hilba nga tambal, gigamit sulod na sa daghang tuig. Gitaho nga medyo milampos kini sa pagpahupay sa mga epekto sa RA.

 [Diagram sa panid 4, 5]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

HIMSOG NGA LUTAHAN

BURSA

KAUNORAN

CARTILAGE

LUTALUTA

KAPSULA SA LUTAHAN

SYNOVIAL NGA MEMBRANA

SYNOVIAL NGA PLUWIDO

BUKOG

LUTAHAN NGA DUNAY RHEUMATOID ARTHRITIS

PAGPILIT SA MGA BUKOG

PAGKADAOT SA BUKOG UG CARTILAGE

NAGHUBAG NGA SYNOVIAL NGA MEMBRANA

LUTAHAN NGA DUNAY OSTEOARTHRITIS

NABUNGKAG NGA MGA PARTIKULO SA CARTILAGE

PAGKADAOT SA CARTILAGE

MITUYBO NGA BUKOG

[Credit Line]

Source: Arthritis Foundation

[Mga hulagway sa panid 7]

Ang artraytis motakboy sa mga tawo sa bisan unsang pangedaron

[Mga hulagway sa panid 8]

Ang usa ka programa sa ehersisyo ug hustong pagkaon makahatag ug diyutayng kahupayan