Ang Great Artesian Basin—Unsa Kini?

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

SAMTANG kami naglupad pakasadpan ibabaw sa kataposan sa pormag tudlo nga nagbukhad nga dagkong kabukiran sa Australia duol sa baybay, ang talan-awon nga nabuklad sa among atubangan maanindot kaayo. Sa kahitas-an ang walay panganod nga asul nga kalangitan nagkurba sa unahan nga midapat sa kapunawpunawan. Ang yuta nanganawkanaw ug hawan kutob sa makita sa mata. Ang nagpat-akpat-ak nga berdeng mga tanom ug dalag nga kasagbotan sa wala madugay nahimong umaw nga yutang pula nga napatakpatakan sa uga nga sagbot.

Motuo ka ug dili, sa ilalom sa yuta adunay lanaw nga dos-tersiya ang gidak-on sa Dagat Mediteranyo. Kining labihan ka dako nga pondohanag tubig ilalom sa yuta nailhan nga ang Great Artesian Basin.

Ang paglungtad niining ilalom sa yuta nga dagat hinungdanon alang niadtong nanginabuhi sa halayo, init nga interyor sa nasod. Aron masabtan kon nganong importante kaayo kining nalubong nga bahandi ug kon sa unsang paagi kini naporma, kinahanglang tugkaron nato kon sa unsang paagi natukod ang Australia.

Uga sa Ibabaw

Ang Australia tukma kaayong gitawag nga usa ka yuta nga napagba sa adlaw. Dinhi niining kinagamyan nga kontinente sa lima ka kontinente sa kalibotan mahimutang ang ikaduha sa labing dako nga desyerto sa kalibotan. Dinhi usab nahimutang ang usa sa labing taas nga mga suba sa kalibotan, ang Darling River. Bisan pa niana, diyutay rag tubig ang mga suba sa Australia. Sa Tinipong Bansa, sa Mississippi River lang halos 60 porsiyento ka daghang tubig ang maawas ngadto sa dagat matag tuig kay sa tanang suba ug mga sapa sa Australia kon tiponon. Nganong wala may ulan kining yutaa?

Tungod kini sa posisyon sa kontinente diha sa globo​—nga may gisangkaron nga 30 grado nga latitud gikan sa habagatan​—ang klima dinhi gikontrolar sa taas nga presyur sa hangin. Kining mga cell sa maayong klima mohuyop ug init nga hangin diha sa sentro sa nasod. Maghuroshuros diha sa dakong patag  nga hawan, kining hangina dili makaagi ug habog nga kutay sa mga bukid aron makatigom ug alisngaw gikan sa hangin. Ang bugtong kutay sa mga bukid anaa duol sa sidlakang baybayon sa kontinente. Ang kinatas-ang taluktok niini maoy 2,228 ka metros lang, mubo ra kon itandi sa mga bukid sa kalibotan. Ang bisan unsang hangin nga nagdalag ulan gikan sa Dagat Pasipiko sa sidlakan mag-abot niining mga bukira ug ibundak ang ilang nagahatag-ug-kinabuhi nga karga diha sa hiktin nga kabaybayonan. Ang kakulang ug habog nga bukid, ang init nga mga temperatura, ug ang lugar nga nahimutangan sa mga bukid niini natingob sa paghimo sa Australia nga labing uga nga kontinente sa yuta​—labing menos sa ibabaw niini.

Katubigan sa Ilalom

Ilalom sa yuta sa Australia nga napagba nahimutang ang 19 ka dagkong kinaiyanhong mga pondohanag tubig. Ang kinadak-an, ang Great Artesian Basin, naglangkob ug usa sa ikalimang bahin sa kontinente. Kini nga kinaiyanhong pondohanan maoy 1.7 ka milyong kuwadrado kilometros ang gidak-on, nga ang gisangkaron maoy gikan sa Cape York sa amihanan ngadto sa Lake Eyre sa Habagatang Australia. Kini nasudlan ug 2,088 ka kubiko milyang tubig, nga igong makapaawas sa mga linaw sa Michigan ug Huron sa Amerika del Norte.

Apan, lahi sa Great Lakes sa Amerika del Norte, ang tubig sa Great Artesian Basin dili sayon kuhaon.  Kini mosulod sa kinaiyanhong pondohanan sa dihang ang ulan mohunob ilalom sa yuta ug masanapan ang dunay-tubig nga mga lut-od sa sandstone. Mga 80 ka milyong galon sa tubig kada adlaw ang mosulod sa kinaiyanhong pondohanan niining paagiha. Unsay mahitabo niining tanang tubiga?

Nagsuhop ug Tubig nga Higanteng Espongha

Ang Great Artesian Basin maoy sama sa espongha, apan sa hilabihan ka dako nga sukod. Ang samag-espongha nga mga lut-od sa sandstone, nga may gibag-on nga gikan sa 100 metros ngadto sa halos tulo ka kilometros, natunga diha sa mga lut-od sa bato nga dili masuphan ug tubig. Kining kurbawo nga mga lut-od sa bato naghandag pakasadpan, nga ang sidlakan nga ngilit niini nagsiwil diha sa kadaplinan sa Great Dividing Range. Ang ulan nga mohunob niini nga mga ngilit inanayng mohunob pakasadpan, nga mopanaw ug lima lang ka metros sa usa ka tuig.

Kon ibarina ang tubo duol sa tiilan sa bukid nga molapos sa ibabawng lut-od sa bato nga dili masuphan ug tubig ug ngadto sa sandstone, ang grabidad magpuwersa sa nakulong nga tubig sa pagsugwak. Kay ang tubig mosaka man tungod sa presyur, kini gitawag ug usa ka artesian bore, usa ka ekspresyon nga gikuha gikan sa Artois nga probinsiya kaniadto sa Pransiya, diin ang unang atabay niining matanga gikalot. Sa dihang nadiskobrehan ang nalubong nga bahanding tubig sa Australia, libolibong tubo ang gibarina ngadto sa karaang suba sa ilalom sa yuta.

Gititi ang Pondohanag Tubig

Sa ulahing bahin sa mga tuig sa 1800, ang bag-ong mga molupyo nga buot magpahimulos sa nanganawkanaw nga kapatagan sa Queensland ug New South Wales maikagon sa paggamit sa ilang gituohan nga dili-mahurot nga suplay sa tubig. Sa pagka-1915, mga 1,500 ka tubo ang nagpabugwak ug 530 ka milyong galon (1,000 ka swimming pool nga samag gidak-on nianang gamiton sa Olympic) nga tubig sa usa ka adlaw gikan sa Great Artesian Basin. Kini ang nakatiti sa pondohanag tubig nga mas kusog kay sa madugang niini; busa ang kadaghanang tubo wala nay tubig.

Sa pagkakaron, sa 4,700 ka poso nga gikalot, 3,000 lamang ang kinaiyanhong nag-agos gihapon. Dunay laing 20,000 ka tubo ang nagpagawas ug tubig gikan niining dakong espongha, ang tubig gikuha pinaagi sa mga bomba sa poso nga gipadagan sa windmill nga imong makita nga nagpat-akpat-ak sa ubos namo. Ang nabalakang mga kagamhanan nangitag paagi aron mapanalipdan kini nga pondohanag tubig tungod kay sa pagkakaron, 95 porsiyento sa tanang tubig sa poso nga gihaw-as mausik tungod kay kini moalisngaw.

Dayag nga hinungdanong dili usikan kining maong tuboran, tungod kay ang tubig sa ilalom sa yuta mao lamang ang kasaligang tuboran sa tubig sa tibuok 60 porsiyento sa Australia. Daghang lungsod ug mga industriya sa interyor ang bug-os nagsalig niining tubiga. Unsay lami sa tubig? Si Jason, nga gipadako sa uma sa Queensland nga nagdepende sa tubig sa ilalom sa yuta, nag-ingon: “Tayam kini, ug mas gusto ko ang tubig sa ulan kon aduna; apan gusto kaayo ang mga baka niini.” Ang lami maoy tungod sa natunaw nga mga minerales nga napondo diha sa tubig sa dihang mohunob kini ngadto sa mga lut-od nga bato. Sa daplindaplin sa kinaiyanhong pondohanan sa tubig, ang tubig halos lunsay, apan diha sa tungatunga kini parat kaayo​—nga angay lang imnon sa mga baka ug mga karnero. Ang tubig nga wala mapondo ug maggamit sa tawo magpadayon sa panaw niini pakasadpan ngadto sa uga nga interyor.

Usa ka Delikadong Higante

Samtang naglupad kami paingon sa nagtunod nga adlaw, sa layo kaayo sa ubos namo among nakita ang naggilakgilak nga mga linaw, nga nagkatag samag mga butones diha sa desyerto. Human sa pag-agos ug gatosan ka kilometros ilalom sa yuta, usa ka panaw nga abton ug libolibo ka tuig, ang tubig sa ulan sa kataposan makaabot sa habagatan-kasadpang ngilit sa Great Artesian Basin ug mobugwak sa ibabaw, nga nakamugna niining natural nga bungtod sa mga tubod sa ubos namo. Ang tubig nga mialisngaw gikan sa mga tubod nakamugna ug tumpi sa mineral nga mga deposito. Masikop niini nga mga deposito ang nadala sa hangin nga mga balas, nga anam-anam nga nagpataas sa tubod ibabaw sa talan-awon sa palibot.

Bisan kining hilit nga mga dalangpanan sa tanom ug kalanggaman nakaagom ug kadaot sa tawo. Ang librong Discover Australia nag-ingon: “Ang pag-abot sa mga baka, koneho ug karong bag-o, mga turista, nakahatag ug kadaot sa daghang delikado nga bungtod sa mga tubod. . . . Tingali ang labing makadaot sa tanan, ang gidaghanon sa tubig nga ginakuha gikan sa mga tubo sa tubig alang sa gialimahan nga mga hayop nakakunhod ug dako sa gidaghanon sa pag-agos sa daghang tubod, sa ubang mga kahimtang mga tulo na lang.”

Kining karaang suba sa ilalom sa yuta maoy usa ka delikadong higante​—dako kaayo apan talandogon sa tawhanong impluwensiya. Sama sa tanang kahinguhaan sa kalibotan, ang mabinantayong pagdumala gikinahanglan aron dili madaot ang hilabihan ka dako nga sistema sa tubo sa tubig ilalom sa yuta nga mao ang Great Artesian Basin.

[Mapa sa panid 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

[Credit Line]

GREAT ARTESIAN BASIN

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 25]

Usa ka simbolo sa hilit nga banika sa Australia, ang bomba sa tubig nga gipadagan pinaagig windmill naghatag ug kinabuhi sa desyerto

[Hulagway sa panid 26]

Sama sa mga molupyo niining hilit nga uma, 60 porsiyento sa Australia bug-os nagsalig sa tubig ilalom sa yuta

[Hulagway sa panid 26]

Ang kinaiyanhong mga bungtod sa mga tubod nagbugwak ug tubig nga libolibo na ka tuig

[Credit Line]

Courtesy of National Parks and Wildlife South Australia

[Hulagway sa panid 26]

Usa ka linaw sa parat nga tubig diha sa habagatan-kasadpang ngilit sa Great Artesian Basin

[Hulagway sa panid 26]

Ang inanayng pagtumpi sa mineral nga mga deposito sa palibot sa mga tubod nakapataas niini nga kutob sa 15 metros

[Credit Line]

Courtesy of National Parks and Wildlife South Australia