Kea—Ang Siaw sa Kabukiran

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA NEW ZEALAND

NAGPUYO sa bukiron nga kayutaan sa New Zealand, ang kea maoy usa ka periko nga makita sa kabukiran. Kay gusto kaayog dula, kini nakahatag ug kalingawan ug kalipay​—o nakahatag ug kalagot​—​tungod sa mga guwatsi niini.

Handurawa nga tibuok adlawng naglakawlakaw ka sa bukid. Miabot ka sa usa ka payag sa bukid nga gikapoy. Human mabusog sa makatagbawng pagkaon, gusto ka nang matulog. Apan ang usa ka pamilya sa mga kea adunay laing hunahuna. Mitugpa sila sa payag ug nakahunahuna nga ang pagpadailos diha sa sin nga atop makalingaw kaayo. Ang alingisngis nga tingog sa ilang mga kuyamoy nga nakagis sa puthaw morag awit para nila. Aron ipakita ang ilang dakong pagkalingaw niini, sila nanghagakhak sa kalipay samtang nagpadailos. Dayon, uban sa nagkapakapa nga mga pako, sila mibalik ug katkat sa atop ug nagpadailos na usab nga banha kaayo.

Apan, alang sa mga kea nga gusto kaayog dula, bisan kanang dulaa makapuol usab, busa maghimo sila ug laing paagi sa paglingaw sa ilang kaugalingon. Karon nagpaligid sila ug mga bato diha sa atop, dayon misunod sila sa pagligid, nga sa tanang panahon nagsige ug siyaok nga tagning kaayog tingog. Aron makita ang reaksiyon sa mga nagpuyo sa payag, mituwad sila nga nagbitay ang ulo ug mitan-aw sa bentana. Sa ilang mga hunahuna morag nalingaw ang gikapoy nga mga tiglakawlakaw niining pasundayag  diha sa “atop.” Apan una ka pa mohukom kon kining mga periko sa bukid angay bang tawgong mga siaw, tun-an usa nato ang pipila ka butang bahin kanila.

Ang ngalang kea gikuha gikan sa banha kaayong tingog niini sa paglupad nga kee-a. Lumad sila sa New Zealand ug makita lamang diha sa bukirong rehiyon sa South Island. Nagpuyo sa habog nga mga lugar sa lasang, sa dapit nga wala nay nanubo nga mga tanom, sila mokaon ug mga berry ug mga udlot lamang.

Ang mga kea maoy lig-on, kusgan nga mga langgam​—ang laki motimbang ug mga 1.2 kilos ug may gidak-on nga 50 sentimetros. Berde ang ilang kasagarang kolor. Bisan pa nga moangay ra ang kolor nila diha sa gipuy-ang kasagbotan, sila maoy klase sa mga langgam nga dali gihapong mamatikdan. Ang ilang isog nga personalidad, kinaiyanhon nga mga pagsiyaok, pagkadako, ug pulahon nga pako sa ilalom nagpalahi kanila gikan sa ubang mga langgam.

Sila kanunayng magduladula sa kahanginan, nga magpahimulos pag-ayo sa nagabag-obag-o kanunayng mga sulog sa hangin diha sa ilang bukiron nga puy-anan. Sila nindot kaayong tan-awon sa dihang sila molupad diha sa mga kimba, nga maglumbaanay sa paggukod ug maglinikayay sa usag usa. Sila giisip nga usa sa labing intelihenteng mga langgam sa kalibotan. Tingali ang ilang pagkaintelihente maoy naghimo kanila nga makidulaon kaayo.

Sila Gusto Kaayong Makigdula

Kinaiyahan na nila ang ilang pagkasipat. Kay maukit-ukiton man kaayo, ilang susihon ang tanang butang sa ilang teritoryo, ilabina kon bag-o o katingalahan. Kini nga pagpanusisusi dili himoon pinaagi sa pagtan-aw lang kondili kinahanglang sulayan ug tuhaktuhakon gayod ang butang pinaagi sa ilang kusgang mga sungo hangtod nga sila mapul-an sa butang o kaha madaot na kini.

Diha sa usa ka estasyon sa tren nga agianan diha sa bukid, usa ka kea ang nakit-an nga nagsusisusi sa duha ka lata nga punog gatas nga gibutang diha sa plataporma. Gibuksan sa sungogan nga kea ang tabon sa usa niini ug gilusbog ang iyang ulo aron moinom. Ang langgam gibugaw, ug gibutangag bara ang tunga sa duha ka kaptanan aron dili maukab ang tabon. Wala magpapugong, ang kea mibalik, ug gisusi ang gibutang nga bara sa mga usa o duha ka minuto, ug dayon abtik nga giduso ang bara pagawas sa mga kaptanan pinaagi sa tumoy sa sungo niini. Dayon sa kabagag-nawong gibuksan niini pag-usab ang tabon ug miinom. Sila mga sungogan gayod apan makalingaw!

Mga Kea ug mga Tawong Nagkamping

Ang mga tawong nagkamping sa duol nga nagbantay sa ilang mga butang madani sa kataw-anang mga kalaki niining talagsaong mga langgam. Apan, kon dili nimo bantayan ang dapit nga imong gikampingan, ang kadaot nga mahitabo halos dili-katuohan. Pinaagi sa ilang kusgang mga sungo, maguhayguhay nila ang usa ka tolda. Ang imong bag nga katulganan sa dili magdugay magkagisigisi ug magpasad ang mga balhibo nga unod niini.

Ang bisan unsang butang nga lingin ug porma maoy maayo kaayong butang nga iligid-ligid sa kinadul-ang bakilid. Ang bisan unsang butang nga sinaw mahimong ilang bililhong kabtangan. Ang mga liston sa botas makalingaw kaayong dulaan. Laing dula nga gusto kaayo nila mao ang pagpunit sa mga butang ug ihulog kini gikan sa habog nga dapit, nga morag gusto lang nilang makita kini nga mahulog.

Ang mga kea, tungod kay maayong laki nga mopasiaw ug molingaw, magustohan gayod sa tanan nga nakapaniid sa ilang kalibotan. Kon hunahunaon kini nga mga kalaki, dili ikahibulong nga gitawag sila nga molupad nga mga unggoy sa New Zealand.

Mga Kea ug mga Tig-eski

Ang mga kea gustong magpundok kon sila dunay tumatan-aw, sama sa mga dapit sa dulaanag eski. Ang gitawag nga siaw sa kabukiran makita na karon ingong dugang atraksiyon sa mga tig-eski. Morag gusto silang moapil sa paglingawlingaw. Ilang sunodsunoron ang mga tig-eski nga mag-untol-untol ug magluksolukso. Ganahan kaayo silang magpadailos diha sa mga bakilid nga punog yelo. Sa dihang  sila magpadailos, sila momenor pinaagi sa pagporma sa ilang tiil nga V sama sa himoon sa mga tig-eski pinaagi sa ilang mga eski. Morag ang kea magarbohong nagpahinumdom kanato nga ang yelo dili lang para sa kalingawan sa mga tawo.

Ang ilang gana sa paghimog tinonto ug paglingawlingaw nagkalainlain nga gikan sa paghatag ug pirhuwisyo ngadto sa ginagmayng kadaot. Ang dunay mga eskihanan moingon nga ilang giproteksiyonan batok sa kea ang tanan nilang gamit. Ang hinungdanong mga gamit kinahanglang sakloban o tabonan. Ang mga pisi kinahanglang ilisan ug mga alambre. Hangtod karon ang mga kea makakita gayod ug paagi sa pagbukas ug mga basurahan. Kinahanglang sundon sa mga tig-eski ang pipila ka simpleng mga panagana aron maproteksiyonan ang ilang mga butang gikan sa mahigalaong mga sungogan. Kon, pananglitan, imong biyaan ang imong kamera nga walay magbantay, kini mahimong bag-ong dulaan sa kea.

Kinahanglang proteksiyonan sa mga tig-eski ang ilang mga sakyanan pinaagi sa pagtabon niini ug maayong klase nga saklob. Ngano? Kay morag mosulay gayod ang kea sa pagsusi sa kalidad ug kalig-on sa tanang demotor nga mga sakyanan. Layhan kaayo silang mobungkag sa mga windshield-wiper blade ug sa mga liston nga goma ug mobuak sa plastik sa suga sa likod sa sakyanan. Kon ang bentana sa sakyanan dili siradoan, nan ang pundok sa tigpangguba nga mga kea manulod. Molingkod sila sa sakyanan nga mohagakhak sa kalipay samtang sistematiko nilang gub-on ang tanang butang nga wala hiposa. May maayong katarongan nga gitawag ang mga kea nga ang bugtong gang sa dalan nga gipanalipdan sa New Zealand.

Diha sa mga Lugar sa Konstruksiyon

Ang mga lugar sa konstruksiyon diha sa bukid maoy laing paboritong dapit sa kea sa pagginuwatsi. Sa dihang gitukod ang bag-ong pundok sa mga payag alang sa iladong dalandalan sa Milford sa New Zealand, ang lokal nga populasyon sa kea naikag kaayo. Dihay usa nga nagsugod sa pagpangawat ug mga lansang. Samtang ang nasukong panday naggukod sa sad-an, dunay lain nga nangawat sa iyang mga sigarilyo. Samtang gigisigisi sa sungogan nga kea ang tabako ug papel, ang tanan niyang mga kauban banha kaayong nangatawa sa pag-uyon. Tungod sa pagkamaukiton ug pagkasungogan, ang kea giisip nga labing maukiton ug sungogan sa mga langgam. Sa higayon nga makakita ang mga kea ug mga tawo nga moduol sa ilang lugar, ilang dugokan ug sundan sila nga morag sila nahadlok nga kawaton sa mga tawo ang ilang mga butang.

Kinahanglan gayod nilang sulayan ug susihon ang tanang butang sa ilang palibot. Ang mga tinonto nga makalingaw kaayo sa tumatan-aw nga molabay maoy makalagot alang niadtong nagkinabuhi uban kanila sa adlaw ug gabii. Dunay naglungtad nga gugma-kalagot nga relasyon uban sa kea. Apan, walay makalimod nga sila maoy mga masadyaon, mahigalaong mga langgam. Kay bug-os nga gipanalipdan, sila gitawag nga ang pangunang mga lungsoranon sa kabukiran.

Siaw sa Kabukiran

Kon makakita ka niining gusto-kaayog-kalingawan, intelihenteng mga langgam, ikaw mouyon nga sila siaw gayod. Layhan silang makig-uban sa tanan nga mosugok ngadto sa ilang balwarte sa bukid, ug ilang pamatud-an kini pinaagi sa pagsiniaw. Ang ilang gugma sa kinabuhi ug ang ilang kapasidad sa pagdula makalipay gayod tan-awon.

Bitaw, ang ilang maamgohon, malipayon, kasagaran siaw, nga kinaiya magpahinumdom kanato nga sila maoy bahin sa kalalangan ni Jehova, ang malipayon nga Diyos.​—1 Timoteo 1:11.

[Hulagway sa panid 19]

Usa ka kea nga nanghilabot ug payong

[Hulagway sa panid 20]

Mga kea nga nangdaot ug sakyanan

[Picture Credit Line sa panid 18]

Courtesy of Willowbank Wildlife Reserve, Christchurch, New Zealand