Pagpaniid sa Kalibotan

Makadaot nga mga Manunulong

“Ang nanulong nga mga ‘langyaw’ nagpahinabog kapildihan sa tibuok-kalibotang ekonomiya nga tingali mokabat ug ginatos ka bilyong dolyar matag tuig ingon man nagpakaylap ug mga sakit ug nagpahinabog dakong kadaot sa ekolohiya,” miingon ang International Herald Tribune. Daghang tanom ug hayop nga dili makadaot diha sa kaugalingong pinuy-anan niini ang madala nga tinuyo o dili-tinuyo ngadto sa laing mga dapit. Pananglitan, ang bitin sa kahoy, nga lumad sa Australia ug Indonesia, maoy nakapuo sa lumad nga mga langgam sa lasang sa Guam ug nagkaylap na tabok sa Pasipiko​—usahay pinaagi sa pagtago diha sa mga uk-okan sa ligid sa ayroplano iniglupad niini. Ang pagdala sa caulerpa algae (lumot) ug water hyacinth sa Amerika del Sur ngadto sa ubang mga ekosistema nakapatay sa lumad nga kalalangan sa tubig diha sa daghang dapit. Ang pagtubo sa mga sagbot nga gidala gikan sa Tinipong Bansa ngadto sa Tsina alang sa mga dulaanag golf dili na makontrolar, samtang ang mga longhorn beetle (bakokang) sa Tsina, nga nadala sa palo tsina nga kahong kargahanan, nakapahinabog kadaot sa mga lasang sa Amerika del Norte. Ang ubang mga espisye nga napamatud-ang makadaot naglakip sa Indian mongoose, sebra nga amahong, kahoyng Miconia, bartoniko sa Nilo, abohong kagwang, pantat, ug hilahila, maingon man ang mga hulmigas.

 Mga Mek-ap Para sa mga Bata

Ang mga tiggamag mek-ap sa Japan namaligyag mek-ap nga gidisenyo ilabina para sa mga bata, nagtaho ang The Japan Times. Nagnunot sa bul-og sa nausong mek-ap nga mikaylap sa nasod, ang batan-ong mga babaye, lakip ang mga dalaginding, nagdugok sa dagkong mga tindahan sa pagpalit ug mga butang sama sa naggilakgilak nga lipstik ug sihag nga pangpagahig pilok, sa pagsundog sa ilang paboritong mga idolong mag-aawit. Sa miagi, ang mga bata manglipstik agig duladula. Karon, nagkadaghang bata ang maikag nga mamutang ug mek-ap ug gustong mahibalo kon unsaon kini paggamit aron mapanindot o dili kaayo maklaro ang partikular nga mga bahin sa ilang nawong. Ang editor sa usa ka magasin alang sa mga bata miingon: “Mius-os ang edad niadtong sobra ka maulawon. Ang mga bata karong panahona mahibalo na sa ilang mga kahuyangon sa mas batan-ong edad kay sa mga bata kanhi.” Apan, may usa ka kompaniya nga wala monunot niining usoha, nga miingon: “Sa kultura sa Hapon ang mek-ap wala maanding gamiton sa mga bata sa elementarya ug mga estudyante sa hayskul. Dili kami mogamag mga mek-ap (alang kanila) tungod sa among panglantaw sa katilingbanong moralidad.”

“Shaken Infant Syndrome”

Ang pagyugyog sa bata pinaagi sa iyang mga bukton, bitiis, o mga abaga makapahinabog grabeng mga suliran sa panglawas, mitaho ang mantalaang El Universal sa Mexico City. “Ang pipila ka doktor nagtuo nga daghang tawo nga may mga suliran sa pagkat-on maoy mga biktima sa shaken infant syndrome.” Sumala pa sa espesyalista sa mga sakit sa mga bata nga si Juan José Ramos Suárez, “kining makapalisang nga kasinatian makapahinabog pagdugo sa utok ug pagkadaot sa utok bisan tuod walay panggawas nga mga timailhan sa pag-abuso.” Siya midugang nga kini usab makapahinabog pagkabungol, pagkabuta, pagkadaot sa taludtod, paralisis, kombulsiyon, ug bisan kamatayon. Tungod kini kay ang ulo sa masuso medyo bug-at, samtang ang kaunoran sa liog dili kaayo lig-on ug dili makaagwanta sa kakusog sa pagyugyog. Tinuod, makapalagot ang hilak sa masuso. Apan sa pagtabang sa mga tig-atiman, ang mantalaan misugyot ug “tulo ka yanong mga lakang nga dili mokabat ug usa ka minuto: (1) Hunong, (2) lingkod, ug (3) pagrelaks. Kontrolaha ang imong emosyon inay ipahungaw ang imong kasuko batok sa masuso.” Dayon hatagig atensiyon ang hinungdan sa paghilak sa bata​—tingali pinaagi sa pagpatutoy kaniya o pag-ilis sa iyang lampin​—o paghimog mga butang nga makahupay ug makalingaw kaniya.

Mawala ang “Gondola”?

“[Ang] karaang arte sa mga tiggamag gondola anam-anam nga nagakawala sa Venice,” matod sa mantalaang The Independent sa London. “Ang mga gondola sa umaabot tingalig gam-on sa mga bag-ohan nga dili manumbaling sa tradisyon, materyales ug kahanas nga nagbanaag sa kasaysayan sa usa sa labing maanindot nga mga siyudad sa kalibotan.” Ang arte sa paggama sa nabantog nga mga sakayan, nga nahibaloang naglungtad sukad pa sa ika-11ng siglo, nameligrong mawala “tungod kay nahunong na ang karaang metodo sa pagpasa niini, gikan sa amahan ngadto sa anak nga lalaki o gikan sa artesano ngadto sa nagbansay pa.” Ang hinungdan maoy tungod sa dakong gastos sa paggama niini ug ang kamatuoran nga ang mga batan-ong taga-Venice dili andam nga mogugol ug 20 ka tuig sa pagkat-on sa maong arte. Busa, mopatim-aw nga sa dihang ang pipila ka batid nga tiggama karon moretiro na, wala na unyay mopuli kanila. Mokabat ug 500 ka oras ang paggamag usa ka gondola, nga lahi kay sa ubang mga sakayan tungod kay ang walang kilid niini mas lapad kay sa tuo, nga mabalanse pinaagi sa gibug-aton sa tigbugsay sa gondola ug sa iyang bugsay. Tungod niining dili-tupong nga disenyo, sayon ang iyang pag-agiagi sa kinahiktinang mga kanal sa Venice.

Nag-uswag ang Pagpamirata

“Ang pagpamirata mas nagausbaw kay sukad masukad,” nagtaho ang magasin sa Pransiya nga Valeurs Actuelles. Ang gidaghanon sa mga pag-atake sa pirata milabaw pa sa duha ka pilo sulod sa milabayng duha ka tuig. Ang kahimtang ilabinang grabe sa Habagatan-sidlakang Asia, diin ang malisod kaayong kahimtang sa panalapi nakatukmod sa labing kabos sa pagkomiter ug krimen. Apan nag-uswag usab ang pagpamirata duol sa kabaybayonan sa Aprika ug Amerika del Sur. Sumala kang Edouard Berlhet, hawas sa Sentral Komite sa mga Tag-iyag Barko sa Pransiya, “sa 1998, ang kapildihan mikabat ug 16 ka bilyong dolyar. Ang pipila ka barko bug-os nga nawala, lakip sa mga karga niini. Gikawat ug giusab ang dagway niini, ug dayon mitungha kini pag-usab diha sa mga pantalang iya sa mga suspetsado diha sa nasod nga may paborableng mga balaod.” Ang mga pirata, nga naggamit ug kusog kaayog dagan nga mga sakayan ug moderno kaayong mga himan sa komunikasyon, adunay taas-ug-kalibreng mga armas ug mas pintas.

Batan-ong mga Palainom

“Nagkaus-os ang edad sa mahubog nga mga batan-on sa Uropa ug nagkasubsob ang ilang pagkahubog,” mitaho ang mantalaang Süddeutsche Zeitung sa Alemanya. Kining makapakulba nga kiling gipahibalo ngadto sa mga ministro sa panglawas sa Uropanhong Unyon. Unsa ka grabe ang problema? Pananglitan, gipakita sa usa ka pagtuon sa 1998 nga sa pipila ka nasod, tali sa 40 ug 50 porsiyento sa 15-anyos nga mga lalaki ang regular nga moinom ug serbesa, samtang ang mga lalaki nalabwan sa mga babaye nga sama nianag edad sa pag-inom ug bino ug alak didto sa Inglaterra, Scotland, ug Wales. Sa Denmark, Pinlandia, ug Britanya, labaw sa katunga sa tanang 15-anyos ang dili lang kausa nahubog pag-ayo. Ang alkoholikong ilimnon mao usab ang hinungdan sa kamatayon sa pipila ka libong tawo nga nag-edad ug 15 ngadto sa 29 sa tibuok Unyon kada tuig. Ang Konseho sa mga Ministro nagsugyot sa edukasyon bahin sa alkoholikong ilimnon aron makaamgo ang mga batan-on sa mga epekto sa pag-inom niini.

Mga Kamatayon Tungod sa Pagtabako Mapuslanon sa Ekonomiya?

“Ang mga opisyales sa Philip Morris Cos. sa Republika sa Czech nag-apod-apod sa resulta sa usa ka panukiduki sa ekonomiya nga naghinapos nga . . . ang sayong kamatayon sa mga hinabako makatabang nga mamenosan ang medikal nga mga gastos,” miingon ang The Wall Street Journal. “Ang taho, nga gipahimo sa maong tiggamag tabako . . . , nagsumaryo sa ‘positibong mga epekto’ sa pagtabako diha sa panalapi sa nasod, nga naglakip sa kita gikan sa mga buhis sa mga sigarilyo ug ‘menos nga gastos alang sa pag-atiman sa panglawas tungod sa sayong kamatayon.’” Ang artikulo midugang: “Sa pagtimbangtimbang sa gastos ug kaayohan, ang taho mihinapos nga sa 1999 ang gobyerno may limpiyong kita nga 5.82 ka bilyong koruna ($147.1 ka milyon) tungod sa pagtabako.” May nagprotesta dayon batok sa maong taho. “Sa una, ang mga kompaniya sa tabako dili moangkon nga ang mga tabako makapatay sa mga tawo. Karon ila kining ipanghambog,” misulat ang usa ka kolumnista. Ang ekonomistang si Kenneth Warner miingon: “Duna bay laing kompaniya nga magpasiatab nga mokitag salapi alang sa nasod pinaagi sa pagpatay sa mga kustomer niini? Wala koy mahunahunaan.” Ang Philip Morris nangayog pasaylo pagkasunod semana. “Among nasabtan nga kini dili lang kay usa ka dakong sayop, kondili kini dili subay sa maayong pamatasan,” miingon ang senyor nga bise presidente nga si Steven C. Parrish. “Ang pag-ingon nga kini dili gayod angayan maoy gaan ra nga mga pulong.”

Pagtabang sa mga Bata nga Mahimong Dili Kaayo Materyalistiko

Ang mga bata “maoy gusto kaayong kustomer sa negosyante,” tungod kay bisan ang gagmay pang mga bata nangahimong “sobra kaayong mamalit,” nagtaho ang mantalaang Globe and Mail sa Canada, “ug walay paaging mosaler sa pagsumpo sa maong kiling.” Apan, ang usa ka grupo sa mga propesor sa Stanford University School of Medicine nagtuo nga nakakaplag sila ug solusyon: unom ka bulan nga kurso nga gitumong sa pagtabang sa mga bata nga mamenosan ang ilang pagtan-awg TV ug pagtabang kanila nga magmapilion sa ilang ginatan-aw. Sa kataposan sa tuig sa pag-eskuyla, ang mga bata nga naapil niining programaha wala na kaayoy kiling nga mangayog bag-ong mga dulaan sa ilang mga ginikanan. Sumala pa sa Globe, “ang ordinaryong bata makakitag 40,000 ka komersiyal matag tuig, nga miuswag gikan sa 20,000 matag tuig niadtong katuigang 1970.”