Dugay Kaayo nga Magulang!

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BOLIVIA

NGANONG ang mga dumuduaw modrayb ug duha ngadto tulo ka oras gikan sa siyudad sa La Paz sa Andes, tadlas sa bahin sa umawng yuta sa Altiplano, paingon sa hilit nga dapit nga gitawag ug Comanche? Nganong ang pipila ka botanista nangabot man gikan sa tanang bahin sa yuta aron moduaw niining habog nga batong nagtuybo nga daw migamay tungod sa haluag kaayo nga teritoryo?

Ang tubag: Aron motan-aw sa gitawag nga kinadak-ang yerba ug ang labing talagsaong tanom sa Andes​—ang Puya raimondii. Kon moduaw ka sa tingpamulak, basin mabulahan kang makakita sa labing talagsaong pasundayag sa bulak, nga, sumala pa sa pipila, dangtag usa ka gatos ka tuig una mamulak.

Dili ka makakita sa Puya raimondii nga tanom sa ubang dapit sa ginatos ka milya; sa pagkamatuod, kining talagsaong espisye motubo sa pipila lamang ka dapit, ang tanan sa Kabukiran sa Andes. Sanglit wala kiniy lawas nga kahoy, sama sa mga kahoy ug sa mugbong mga kahoy, kini giklasipikar sa mga botanista ingong usa ka yerba. Ugaling lang ikaw wala pa gayod makakitag yerba nga ingon niini ka dako! Ang dagko kaayong pungpong sa yagpison, punog-tunok nga kadahonan dili makab-ot bisan sa tag-as kaayong mga tawo. Sa dihang tan-awon ang sulod, makaamgo ka nga kini maoy usa ka lit-ag nga makapatay ug gagmayng mga langgam. Ang nagkasiot nga mga giwang tali sa kadahonan halos nga tanang panahon adunay mikaging nga patayng mga langgam nga misulod sa kadahonan, tingali aron makaikyas sa usa ka banog, nga unya matusok lang sa makapatayng mga tunok.

Ikaw lagmit maikag pag-ayo sa mga bulak niining tanoma. Taliwala sa daghang tanom sa maong pundok, ikaw basin makakaplag lamag usa o duha nga namulak, kon aduna man.

Ang pagkakita niining namulak nga higanteng tanom makapaukyab gayod nga kasinatian. Nagbantaaw ibabaw sa naputos-ug-dahon nga punoan niini mao ang kinatas-ang tugkan-sa-bulak nga tunok diha sa kalibotan sa mga tanom. Diha niini, libolibong dalag nga mga bulak nga moabot ug 10 metros sa kahanginan​—mas taas kay sa tres-andanas nga balay! Nga nanghawid sa kabatoan ug nangab-ot sa kalangitan, ang Puya raimondii nag-inusara sa pagbarog nga may talagsaong katahom.

 Apan ikasubo, ang Puya raimondii nameligrong mapuo. Tungod sa bisan unsang hinungdan, gusto sa mga tawo nga silaban kining tanoma. Kon ila bang himoon kana aron malingaw sa pagtan-aw sa nagdilaab nga labihan ka dakong sulo, aron mainitan sa dihang ubos ang temperatura, o kay mahadlok nga masangit ang mga karnero sa tunokong kadahonan niini ug mamatay maoy usa ka pangagpas lamang. Bisan pa niana, ang puya nakalahutay bisan pa sa kalayo, niyebe, kahanginan, naglagiting nga kainit sa adlaw, ug sa diyutayng yuta. Sa unsang paagi nakalahutay kini?

Ang Puya raimondii sakop sa usa ka dakong pamilya nga may mga 2,000 ka espisye nga daw nabatid sa paglahutay sa dapit nga dili kabuhian sa ubang mga tanom​—ang mga bromeliad. Gawas lang sa usa ka matang, silang tanan maoy lumad sa kayutaang Amerika. Sama sa puya, ang daghan kanila adunay mga gamot nga, labaw sa tanan, makapatisok kaayo niana. Kini adunay mikroskopikong mga himbishimbis diha sa mga dahon niini nga makapasuhop ug umog gikan sa hangin inay gikan sa yuta. Gawas pa, kon adunay yamog o ulan, kini modaligdig ngadto sa sentrong mga pondohanan nga motaganag tubig dili lang sa tanom apan sa daghang gagmitoyng mga linalang. Apan sa tanang bromeliad, ang Puya raimondii mao ang kinadak-an.

Ang makapaikag nga butang niining “hara sa Andes,” sumala sa angga niini, mao ang talagsaong gitas-on sa panahong gikinahanglan aron kini magulang ug mamulak. Giihap sa usa ka inilang botanista ang mga ulat sa dahon sa usa ka laya nga espesimen ug gikalkulo nga 150 ka tuig ang edad niini. Nag-ingon ang uban nga mabuhi lamag 70 ka tuig ang maong mga tanom. Gitawag kini sa lumad nga mga tawo nga sentenaryong mga tanom, kay gituohan nga dangtag usa ka gatos ka tuig una mahidangat sa iyang panahon sa pagbulak. Ang unang tanom nga nabuhi nga gikultibar gikan sa liso gitahong namulak sa 28 lamang ka tuig niadtong 1986 sa California. Bisan kon unsa ang kamatuoran bahin sa mga puya nga nagtubo didto sa kahitas-an sa Andes, dangtag taas kaayong panahon aron kini magulang.

[Hulagway sa panid 22]

Sa unsang paagi ang dako kaayong “Puya raimondii” motubo sa diyutay kaayong yuta?

[Hulagway sa panid 23]

Ang libolibong bulak sa “Puya raimondii” makadanig daghang langgam

[Hulagway sa panid 23]

Usa ka “Puya raimondii” nga wala mamatay sa usa ka sunog