Pag-analisar sa Linog

“NAANAD NA KAAYO KITA SA PAGPUYO DIHA SA USA KA LIG-ON NGA YUTA NGA SA DIHANG KANA MOSUGOD PAG-UYOG ANG HUNAHUNA MALUMSAN.”​—“THE VIOLENT EARTH.”

“ANG mga linog nalakip sa labing malaglagon ug gamhanan nga mga puwersa sa kinaiyahan,” nag-ingon ang The World Book Encyclopedia. Ang maong pahayag dili paghinobra, kay ang enerhiya nga ipagula sa usa ka grabeng linog mahimong mokabat ug 10,000 ka pilo nga mas puwersado kay nianang gipatungha sa unang bomba atomika! Ang nakadugang sa kalisang mao ang kamatuoran nga ang mga linog mahitabo sa bisan unsang klima, sa bisan unsang panahon, ug sa bisan unsang takna sa adlaw. Ug bisan tuod ang mga siyentipiko may ideya tingali kon asa lagmit nga mahitabo ang kusog nga mga linog, dili nila matino kon kanus-a kini mahitabo.

Ang mga linog mahitabo ingong resulta sa pag-irog sa mga pundok sa dagkong bato sa ilawom sa yuta. Kining matanga sa pag-irog magpadayon. Kasagaran, ang mga shock wave nga moresulta dili kaayo puwersado nga dili kini mabatyagan sa ibabaw sa yuta, apan kini matiktikan ug marekord sa usa ka seismograph. * Usahay, ang igong gidaghanon sa bato mabungkag ug ang igong pag-irog mahitabo nga makapauyog pag-ayo sa ibabaw sa yuta.

Apan nganong magsigeg irog ang taklap sa yuta? “Ang usa ka katin-awan makita diha sa plate tectonics o sa pagkahiwi sa mga lut-od sa yuta, usa ka ideya nga bug-os nga nag-usab sa gituohan diha sa mga siyensiya labot sa Yuta,” nag-ingon ang National Earthquake Information Center (NEIC). “Nahibalo kita karon nga adunay pito ka dagkong mga lut-od sa taklap sa yuta, nga nabahinbahin ngadto sa daghang mas gagmayng mga lut-od,” midugang ang NEIC, “ang tanan kanunayng nag-irog labot sa usag usa, sa gikusgon nga gikan sa 10 ngadto sa 130 milimetros [tulo ka ikawalong bahin sa usa ka pulgada ngadto sa lima ka pulgada] kada tuig.” Kadaghanang linog, matod sa NEIC, anaa sa hiktin nga mga luna nga nagpaila sa mga utlanan sa mga lut-od. Dinhi niining dapita nga 90 porsiyento sa dagkong mga linog ang lagmit nga mahitabo.

Gikusgon ug Kagrabehon

Ang pagkapuwersado sa usa ka linog masukod pinaagi sa magnitude (gikusgon) niini o sa intensity (kagrabehon) niini. Si Charles Richter nakamugnag usa ka sukdanan sa katuigan sa 1930 aron masukod ang gikusgon sa mga linog. Samtang nagkadaghan ang mga estasyon sa seismograph, gihimo ang bag-ong mga sukdanan nga gibase sa ideya ni Richter. Pananglitan, ang gitawag ug moment magnitude  scale magsukod sa enerhiya nga gipagula diha sa dapit diin nagsugod ang linog.

Siyempre, kining maong mga sukdanan dili kanunayng magpadayag sa gidak-on sa kadaot nga gipahinabo sa usa ka linog. Tagda ang usa ka linog sa amihanang Bolivia sa Hunyo 1994, nga dunay gikusgong 8.2, nga gitahong nakapatay lamang ug lima ka tawo. Apan, ang 1976 nga linog sa Tangshan, Tsina​—nga menos ug diyutay ang gikusgon nga 8.0​—misangpot sa gatosan ka libong kamatayon!

Kasukwahi sa gikusgon, ang rekord sa kagrabehon nagpakita sa mga epekto sa linog nganha sa mga tawo, mga tinukod, ug sa kalikopan. Kini maoy mas mahubiton nga pagsukod sa pagkapuwersado sa usa ka linog maylabot sa epekto niini nganha sa mga tawo. Sa pagkatinuod, ang mga linog mismo kasagarang dili mao ang makadaot sa mga tawo. Hinunoa, ang gipahinabo sa mga linog, sa ato pa ang nangatumpag nga mga paril, namuto nga mga linya sa gas o elektrisidad, nangahulog nga mga butang, ug ang susama niana maoy nakaingon sa kadaghanang mga pagkaangol ug kamatayon.

Ang usa ka tumong sa mga seismologist mao ang paghatag ug sayong mga pasidaan bahin sa moabotay nga linog. Ang usa ka digital nga programa nga gitawag ug Advanced Seismic Research and Monitoring System ginahimo. Sumala sa balita sa CNN, kining maong programa​—duyog sa mas paspas nga pagbukas sa impormasyon nga natigom diha niini nga mga himan ug sa puwersado kaayong mga software application​—motabang sa mga opisyales nga “matumbok dayon ang mga dapit diin nahitabo ang kinakusgang pag-uyog tungod sa linog.” Kini, sa baylo, makapasayon sa mga awtoridad sa pagpadalag tabang ngadto sa naapektahang mga dapit.

Dayag nga ang pagkaandam alang sa usa ka linog makapamenos sa mga pagkaangol, makapakunhod sa kadaot sa propiedad ug​—labing hinungdanon​—makaluwas ug mga kinabuhi. Apan, ang mga linog nagpadayon sa pagkahitabo. Busa motungha ang pangutana: Sa unsang paagi ang mga tawo natabangan sa pagsagubang sa epekto niana?

[Footnote]

[Chart sa panid 5]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Pila ka Buok Linog?

Matang Gikusgon Aberids Matag Tuig

Kusog Kaayo 8 ug mas taas 1

Kusog-Kusog 7-7.9 18

Kusog 6-6.9 120

Kasarangan 5-5.9 800

Hinay 4-4.9 6,200*

Hinay-Hinay 3-3.9 49,000*

Hinay Kaayo. <3.0 Gikusgon 2-3:

mga 1,000 kada adlaw

Gikusgon 1-2:

mga 8,000 kada adlaw

* Gibanabana.

[Credit Line]

Tuboran: National Earthquake Information Center

Pinaagi sa pagtugot sa USGS/National Earthquake Information Center, TBA

[Picture Credit Line sa panid 5]

Seismogram sa mga panid 4 ug 5: Figure courtesy of the Berkeley Seismological Laboratory