Pagsubay sa Ihalas nga Mananap

HUNAHUNAA nga dunay gamayng transmiter sa radyo ang imong bukobuko nga ang tuyo niini maoy pagsubay ug pag-analisar sa imong matag lihok. Mao kanay kinabuhi sa libod-suroy nga albatross nga ginganlag Gng. Gibson. Tungod sa iyang gamayng transmiter ang mga tigdukiduki makasubay kaniya pinaagi sa paggamit ug mga satelayt nga makakuha sa iyang mga signal​—ug niadtong ubang mga langgam nga gitaorag mga transmiter​—ug ipadala kining mga signala ug balik nganhi sa yuta. Ang nakuhang kasayoran nakahatag ug katingalahang bag-ong mga impormasyon bahin niining matahom nga mga langgam, ug gilaoman nga kining impormasyona makatabang aron sila dili mapuo.

Sumala sa usa ka report gikan sa La Trobe University sa Victoria, Australia, ang mga tigdukiduki nakadiskobre nga ang libod-suroy nga albatross makalupad sa aberids nga 300 kilometros sa usa ka adlaw, nga may panahong molupad ug kapin sa 1,000 kilometros sa usa ka adlaw. Ang sukod sa bukhad nga pako gikan sa isigkatumoy maoy kapin sa 11 piye, ang kinalaparan sa bisan unsang buhing langgam, kining matahom nga tiglupad pabor sa hangin maglupadlupad ibabaw sa kadagatan nga pabiyo, nga moabot sa mga distansiya nga kapin sa 30,000 kilometros sulod sa daghang bulan. Ang susama nga mga pagtuon sa Tinipong Bansa nakadiskobre nga ang Laysan albatross mipanawg upat ka beses gikan sa Tern Island, sa amihanan-kasadpan sa Honolulu, paingon sa Aleutian Islands​—6,000 kilometros idabuwelta nga panaw​—aron magdalag pagkaon alang sa iyang usa ka piso.

Kining modernog gamit nga mga pagtuon nakadiskobre usab kon nganong mas nagkadiyutay ang ubay-ubayng baye nga libod-suroy nga albatross kay sa mga laki. Ang mga agianan sa paglupad nagpakita nga ang mga laki nga nag-atiman ug kuyabog mas gustong mangisda duol sa Antartika, samtang ang mga baye nga nag-atiman ug kuyabog kasagarang mangitag pagkaon sa halayo pa nga amihanan, sa lugar nga pangisdaan sa barkong tigpalangri. Ang mga langgam nga mokubit sa paon nga gibutang sa likod sa mga barkong pangisda, makubit, ug dayon malumos. Ang gidaghanon sa pipila ka langgam nga nag-atiman ug kuyabog, duha ka pilo nga mas daghan ang laki kay sa baye. Ang ubang mga espisye sa albatross naapektohan usab. Sa pagkatinuod, sa usa ka higayon duolan sa 50,000 ka langgam sa usa ka tuig ang nangalumos sa likod sa mga palangri sa kadagatan sa Australia ug New Zealand, nga nagpameligro sa nagkalainlaing espisye nga mapuo. Ngani, ang libod-suroy nga albatross gideklarar nga hapit nang mapuo nga espisye sa Australia. Kining maong mga nadiskobrehan miresulta ug kausaban sa mga pamaagi sa pagpangisda ug nakakunhod sa gidaghanon sa kamatayon sa libod-suroyng albatross. Apan, ang mga espisye nagkadiyutay diha sa ubay-ubayng dagkong mga lugar nga sanayanan.

Pagbutang ug Bugkos Diha sa mga Langgam

Samtang ang gagmayng mga gamit nga elektroniko nakatabang sa mga tigdukiduki sa pagsubay sa pipila ka espisye sa mga langgam, ang dili kaayo mahal, mas simpleng mga paagi ang gigamit sa daghang tuig. Ang usa mao ang pagbutang ug bugkos sa langgam, nga naglangkit ug mainampingong pagbutang ug gamayng metal o plastik, sama sa pulseras sa tiil, diha sa tiil sa langgam.

Ingong naandang gamit sa pagpanukiduki, matod pa sa magasing Smithsonian, ang pagbutang ug bugkos diha sa langgam nagsugod sa 1899 sa dihang ang Olandes nga maestro nga si Christian Mortensen “naghimog iyang kaugalingong bugkos nga metal, nga gikulitan sa iyang ngalan ug adres, ug gibutang kini diha sa 165 ka kuyabog.” Karong panahona, ang pagbutang ug  bugkos diha sa mga langgam, nga gitawag ug ringing sa Uropa, mao nay gihimo sa ubang nasod ug nakahatag ug hinungdanong impormasyon bahin sa pagkakatag sa lugar sa mga langgam ug sa ilang batasan sa paglalin, kinaiya, relasyon sa usag usa, gidaghanon sa populasyon, ug sa pagpabiling buhi ug pagsanay. Diha sa dapit nga gitugotan ang pagpangayam, ang pagbutang ug bugkos nakapaarang sa mga gobyerno sa paghimog mga regulasyon alang sa taas-ug-tagal nga pagdumala sa mga langgam para pangayam. Ang pagbutang ug bugkos nagpadayag usab kon sa unsang paagi ang mga langgam maapektohan sa mga sakit ug makahilong mga kemikal. Sa pagkatinuod, ang ubang mga langgam makadala ug mga sakit sa tawo, sama sa encephalitis ug sa Lyme disease, busa ang impormasyon bahin sa biolohiya ug batasan sa langgam magamit usab sa pagpanalipod sa atong panglawas.

Pagpakita bag Kawalay-Kaluoy ang Pagbutang ug Bugkos?

Ang pagbutang ug bugkos sa langgam gilimitehan pag-ayo diha sa mga nasod nga naghimo niini, ang mga tigbugkos kasagarang dunay lisensiya. Sa Australia, ang Australian Nature Conservation Agency nag-ingon nga ang “mga tigbugkos gibansay ug maayo kon unsaon pagdakop, paghawid ug pagbutang ug bugkos sa mga langgam nga dili sila masamad. Ang pagbansay naandang mokabat ug duha ka tuig ug daghang praktis.” Ang samang mga regulasyon gihimo sa Uropa maingon man sa Canada, sa Tinipong Bansa, ug sa ubang mga nasod.

Ang mga bugkos diha sa mga langgam lainlain ug porma, gidak-on, kolor, ug materyal. Ang kadaghanang bugkos kasagarang hinimo sa gaan nga materyales, sama sa aluminum o plastik, apan alang sa taas ug kinabuhi nga mga langgam o kadtong nagpuyo duol sa parat nga tubig, ang stainless steel o ubang dili matay-an nga mga materyales ang gigamit. Ang mga bugkos nga dekolor magpaila sa mga langgam gikan sa layo. Bisag nagkinahanglan kini ug pagbutang ug ubay-ubayng bugkos, kini makamenos sa tensiyon sa mga langgam tungod sa pagdakop pag-usab aron butangan ug identipikasyon.

Bisag unsa pang matanga sa bugkos ug marka ang gamiton, ang mga tigdukiduki mainampingon nga ang mga langgam dili mapikal o bisan unsa nga makaapektar sa ilang batasan, pisiolohiya, gitas-on sa kinabuhi, katilingbanong kinabuhi, ekolohiya, o pagpabiling buhi. Pananglitan, ang sigag kolor nga bugkos sama sa pabitay diha sa pako maghimo sa langgam nga klarong makita sa mga manunukob o makaapektar sa kalamposan niini sa pagsanay. Ang ubang mga espisye mangiti sa ilang mga tiil, busa ang pagbutang ug bugkos niining mga langgama makahatag ug impeksiyon. Diha sa bugnawng mga dapit, ang yelo mahimong mapondo diha sa mga bugkos ug makapameligro, ilabina sa mga langgam sa tubig. Pipila lamang kini sa mga butang nga nalangkit sa pagbutang ug mga bugkos diha sa langgam. Apan bisan pa niana, kini naghatag ug pipila ka katin-awan kon unsang sukod sa siyentipikanhong kahibalo sa biolohiya ug batasan sa langgam ang gikinahanglan aron moepekto ang programa ug, sa samang higayon, makitawhanon.

Unsay Imong Himoon Kon Makakita Ka ug Mananap nga Dunay Bugkos o Pabitay?

Usahay ang mga bugkos o pabitay tingali adunay numero sa telepono o adres nga gikulit, nga magpaposible kanimo sa pagkontak sa tag-iya o sa awtoridad nga tigbutang ug bugkos. * Imong mapahibalo ang tag-iya kon diin ug kanus-a nakita ang pabitay o tingali ubang mga detalye usab. Pananglitan, bahin sa isda, ang biologo makatino sa distansiya sa nalangoy niini sukad nga gibutangan kinig pabitay ug gibuhian.

Tungod sa paghago sa mga tigdukiduki sa tibuok kalibotan ug sa mga paningkamot sa mga tawong mahunahunaon nga moreport sa mga pabitay ug mga bugkos nga ilang makita, ang katingalahang mga detalye sa ihalas nga mga mananap natigom. Pananglitan, palandonga ang red knot, usa ka 100 ngadto sa 200 gramos nga langgam sa espisye nga sandpiper. Ang mga siyentipiko karon nahibalo nga ang ubang mga red knot molalin gikan sa halayong amihanan sa Canada ngadto sa kinatumyan sa Amerika del Sur ug mobalik matag tuig​—usa ka distansiya nga moabot ug duolan sa 30,000 ka kilometros!

Ang bugkos sa usa ka tigulang na apan himsog nga red knot nagpakita nga nahimo niya kini nga paglalin sulod sa 15 ka tuig. Oo, kining gamayng langgam tingali nakalupad ug 400,000 kilometros​—mas layo kay sa kasarangang distansiya gikan sa yuta ngadto sa bulan! Uban niining talagsaon kaayong gamayng langgam nga naglingkod diha sa iyang palad, ang magsusulat bahin sa kinaiyahan nga si Scott Weidensaul miingon: “Makalingolingo lang ako sa akong ulo nga inubanan ug katingala ug pagtahod sa mga magpapanaw nga nagpilot niining halapad nga kalibotan.” Oo, sa dihang mas magkadaghan ang atong mahibaloan bahin sa daghang linalang sa yuta, mas magkadako ang atong pagkataha ug pagtahod sa “Magbubuhat sa langit ug sa yuta . . . ug sa tanan nga anaa niana,” si Jehova nga Diyos.​—Salmo 146:​5, 6.

[Footnote]

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 15]

MGA MATANG SA PAGMARKA UG PAGSUBAY

Daghang mananap gawas sa mga langgam ang gibutangag marka aron pagatun-an. Ang mga teknik sa pagbutang ug marka nagdepende sa katuyoan sa siyensiya maingon man sa pisikal nga mga kinaiyahan ug batasan sa mga mananap nga nalangkit. Gawas pa sa mga bugkos sa tiil, ang mga tigdukiduki naggamit ug mga bandera-bandera, streamer, pabitay, pintal, patik, tina, ­sipra, kolyar, aparato nga magsubay sa signal sa radyo, gagmayng mga kompiyuter, ug gagmayng pana nga stainless steel (gitaoran ug minarkahang mga pabitay) maingon man kimpit sa tiil, dalunggan, ug ikog ug ubang nagkalainlaing mga teknik ug mga gamit. Ang uban dili kaayo mahal. Ang uban mas mahal, sama sa $15,000 nga gamayng elektroniko nga mga aparato, nga dunay cam­cord­er, nga gamiton sa pagtuon sa batasan sa pagsalom sa mga poka.

Usa ka elektronikong gamit nga gitawag ug passive integrated transponder mahimong isulod ilalom sa panit sa mananap nga ­giineksiyonag anestesya o sa sulod sa lawas niini ug dayon mabasa sa gawas pinaagi sa usa ka espesyal nga instrumento. Aron matun-an ang bariles, ang mga siyentipiko nagbutang ug gamayng kompiyuter nga gitawag ug archival tag, o smart tag, diha sa isda. Sulod sa nuybe ka tuig, kining mga microchip nagtigom ug nagpondo ug impormasyon may kalabotan sa temperatura, giladmon sa nalangoy, kahayag nga naabot sa sidlak sa adlaw, ug petsa. Sa dihang ibalik ang pabitay, kini mohatag ug daghan kaayong impormasyon, lakip sa panaw sa gitaoran niini, nga makalkulo pinaagi sa pagkomparar sa nakuhang impormasyon may kalabotan sa dan-ag sa adlaw uban sa narekord nga petsa sa kalihokan sa bariles.

Ang mga bitin mahimong butangag marka pinaagi sa pagkimpit sa pipila ka himbis; ang mga pawikan pinaagi sa pagsisi sa bayanan; ang mga tabili pinaagi sa pagkimpit sa tiil; ug ang mga buaya mahimong pinaagig kimpit sa tiil o pagtangtang sa dagkong himbis (kubalon nga himbis) gikan sa ikog. Ang ubang mga mananap dunay igong kalainan sa ilang panagway nga mahimong mailhan sa mga tawo pinaagi sa ordinaryong mga hulagway.

[Mga hulagway]

Nagbutang ug pabitay sa usa ka itom nga oso diha sa dalunggan; samag espageti nga pabitay diha sa usa ka damselfish; mga pabitay sa ikog diha sa mga buaya

Peregrine falcon nga dunay satelayt nga transmiter

Rainbow trout nga gibutangan ug aparato nga telemetry sulod sa lawas

[Credit Lines]

Oso: © Glenn Oliver/Visuals Unlimited; damselfish: Dr. James P. McVey, NOAA Sea Grant Program; buaya: Copyright © 2001 by Kent A. Vliet; falcon sa mga panid 2 ug 15: Photo by National Park Service; mga lalaki nga may isda: © Bill Banaszewski/Visuals Unlimited

[Hulagway sa panid 13]

Nagbutang ug bugkos sa usa ka banog nga hait ug batiis

[Credit Lines]

© Jane McAlonan/Visuals Unlimited