Mga Bangko sa Liso—Naggukod sa Panahon

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRITANYA

ANG atong mga kinabuhi nagadepende sa mga tanom. Kini ang mga tuboran sa pagkaon ug sapot. Kini nagtaganag igsusugnod, mga materyales sa pagtukod, ug mga medisina nga makaluwas ug kinabuhi. Ang mga mananap, langgam, ug mga insekto nagadepende usab niini. Apan, sumala sa ubang mga tigdukiduki, ang ikaupat ka bahin sa mga tanom sa kalibotan nameligrong mapuo sulod sa sunod nga 50 ka tuig. Ang nanguna sa lumba sa paggukod sa panahon mao ang Millennium Seed Bank Project.

Gipasidunggan ingong “Arka ni Noe alang sa mga tanom” ug “polisa sa insyurans sa planeta,” mao ang $120 milyones nga bilding sa habagatang Inglaterra nga nagtipig sa milyonmilyong liso nga gikuha gikan sa mga espisye sa kalibotan nga nameligro pag-ayong mapuo.

Unsa Kining Bangko sa Liso?

Nakasulay ka na ba sa pagdeposito sa imong mahalon nga mga butang diha sa bangko aron tipigan hangtod nga gamiton mo na usab kini? Sama usab niini ang obra sa bangko sa liso alang sa mga tanom. Kini maoy sayon, baratong paagi aron mapreserbar ang bisan unsang kinabuhi sa tanom nga dunay liso, gikan sa kinagamyang yerba ngadto sa kinatas-ang kahoy. Sa dihang madeposito na, ang mga liso dili kaayo kinahanglang tagdon. Ang kadaghanan gamay rag lugar nga maokupar. Ang usa ka gaming nga bildo nga sudlanan masudlan ug usa ka milyong liso sa orkid! Alang sa daghang ubang mga espisye, ang gidaghanon sa liso nga masulod sa usa ka ordinaryong garapon sama ra ka daghan sa mga tawo sa usa ka siyudad. Human sa linain nga paagi sa pagpreserbar sa liso, kining umaabot nga bag-ong mga tanom mapreserbar sa daghang dekada o kaha mga siglo pa, nga mas dugay kay sa pagkapabiling buhi niini diha sa kasulopan.

Kining mga bangko sa liso dugay nang naglungtad, ugaling, kaniadto kini gigamit alang lamang sa katuyoan sa negosyo. Sa 1974, ang mga siyentipiko sa Royal Botanic Gardens, sa Kew, sa London, nagsugod pagtuon kon unsaon sa pagpreserbar sa ihalas nga mga liso sa tanom diha sa ilang sangang buhatan sa Wakehurst Place sa kabaryohan sa Sussex. Kay nakahipos ug 4,000 ka lainlaing mga espisye gikan sa tibuok kalibotan, ilang nakita nga sila nagkinahanglan ug mas dako nga lugar aron mapugngan ang tibuok kalibotan nga pagpangawagtang sa mga tanom ug sa mga tuboanan niini. Busa sa 1998, ang Kew nagsugod sa pagtukod ug mas dako nga bangko sa liso diha sa tugkaran sa Wakehurst Place.

Pagkab-ot sa mga Tumong

Ang unang tumong, bisan sa wala pa matapos, mao ang pagtipig sa mga liso sa tanang kahoy, mga sampinit, sagbot, tanom-tanom, ihalas nga mga bulak sa Britanya sa tuig 2000. Sa 1,440 ka lumad nga mga espisye, 317 ang nameligrong mapuo. Ang Kew aduna nay 579 ka espisye diha sa bangko, ug ang usa ka tem nga kapin sa 250 ka propesyonal ug bag-ong mga botanista o tigtuon maylabot sa kinabuhi sa tanom naniksik sa kayutaan aron makuha ang nahibiling mga liso. Gipangatkat sa mga mahigugmaog-tanom ang mga bukid, gitunton nila ang ilang kaugalingon diha sa mga  pangpang, ug giubog ang kamig nga katubigan aron sa pagpangita sa liso sa lisod makit-an nga mga tanom. Ang panahon nga gitagal aron mahipos ang tanang liso naapas gawas sa pipila ka tagsaon nga mga tanom.

Sukad sa tuig 2000, ang pangunang katuyoan mao ang paghipos ug pagdeposito sa 1 sa 10, o kapin sa 24,000 ka espisye, sa dunay liso nga mga tanom sa kalibotan sa tuig 2010, ilabina sa kayutaan nga mala kaayo. Ang ikalimang bahin sa populasyon sa tawo nagpuyo niining init, umaw nga mga lugar ug nagadepende sa mga tanom aron mabuhi, apan dagko kaayong mga luna ang nangahimong desyerto tuigtuig. Ang mga panaw aron sa pagpangolektag mga liso nagsugod diha sa ubang mga nasod sa sinugdanan sa 1997, ug sa Pebrero 2001, ang mga tigpangolektag mga liso sa Kew nakakolekta ug 300 ka milyong liso gikan sa 122 ka nasod, nga duna pay duolan sa 19,000 ka espisye nga kolektahonon.

Pagtipig sa mga Liso

Ang mga hardinero ug mga mag-uuma dugay nang nangolekta ug mga liso ug gitipigan kini. Apan, ang mga liso nga gipreserbar sa linain nga paagi diha sa Millennium Seed Bank mahimong motubo saylo pa sa ilang normal nga gitas-on sa kinabuhi. Ang sekreto niini nasandig sa paagi sa pagpauga ug pagpakamig.

Human nga nakolekta ang igo-igong gidaghanon sa mga liso ug natangtang gikan sa materyal nga gitaptan niini, kini ibutang diha sa papel nga mga bulsita o bag nga panapton o bisan diha sa botelya sa mga soft-drink nga ipauga sa dili pa kini ipadala ngadto sa Britanya. Sa samang panahon, andamon sa tigpangolekta ang gipauga ug gipreserbar nga mga tanom mismo aron kini mailhan ug mabutangag ngalan diha sa Kew, ug ang eksaktong lokasyon nga kini nakit-an girekord pinaagi sa nagbiyo nga mga satelayt.

Inig-abot niini diha sa Wakehurst Place, ang mga liso moagi ug duha ka importante kaayong mga ang-ang sa pagpauga nga bulagbulagon pinaagi sa yugto sa paglimpiyo. Ang liso ibutang una diha sa duha ka lawak nga dili kaayo umog ug mas uga kay sa kadaghanang mga desyerto nga makawala sa tubigtubig niini labing menos 50 porsiyento ngadto sa mga 5 porsiyento. Tungod niini ang liso dili madaot kon pakamigon, ug magpahinay kini sa biolohikal nga mga proseso sa liso nga daw gipugngan una ang kinabuhi aron magpabilin sa ingon niini nga kahimtang sa dugay kaayong panahon. Sa dili pa ideposito ang mga liso, ang pipila kuhaan ug X-ray aron matino kon kini ba himsog o nadaot sa mga insekto. Laing sampol nga liso sulayan kon moturok ba kini. Sa  pagkatinuod, matag napulo ka tuig ang mga liso ibalik sa normal nga kahimtang aron masusi kon kini moturok pa ba. Kon ubos sa 75 porsiyento sa liso ang moturok, bag-ong mga liso ang kinahanglang kolektahon.

Ang pagbaton ug kasayoran sa reaksiyon sa mga liso tungod kay dugayng napondo ug ang pagsabot kon unsaon sa pagpaturok niini sa ulahi mao ang gihatagan ug pangunang pagtagad sa pagpanukiduki. Sa kataposan, ang mga liso ibutang sa garapon nga gihugtan pagsira ug dad-on ngadto sa ilalom sa yuta diha sa usa sa duha ka samag-lawak nga gidak-ong pakamigan sa dakong bodega nga semento. Didto, nga maayong pagkahapnig sa mga estante, sila magsugod sa ilang dugay nga pagkatulog sa temperatura nga -20 grado Celsius.

Ang proseso misaler ba? Oo, misaler. Sa mga tuig nga dili pa dugay, sa dihang ang 3,000 ka liso sa nagkalainlaing mga tanom nga gideposito sulod sa usa ka dekada gisulayan, 94 porsiyento sa liso miturok.

Ang ubang espisye dunay problema. Ang mga liso niini mangamatay kon sobra kaayo kini ka uga. Ang mga liso sa pipila ka oak (Quercus), kakaw (Theobroma cacao), ug ang kahoyng goma (Hevea brasiliensis) mao ang pananglitan. Apan, ang pagpakamig sa mga liso samtang basa pa makapatay kanila tungod kay ang tubig mobukad ug makagisi sa bungbong-bungbong sa mga selula sa dihang mokamig kini. Ang mga siyentipiko nagpadayon sa pagpanukiduki ug mga teknik aron masulbad kining problemaha. Ang usa ka posibleng solusyon mao ang pagkuha sa embryo sa liso, paughon kini sa madali, ug pagpondo niini diha sa likido nga nitroheno sa hilabihan ka ubos nga temperatura.

Kinsay Makabenepisyo?

Sama sa usa ka bangko sa negosyo, ang Millennium Seed Bank may mga benepisyo. Ang mga sampol sa mga liso gamiton sa panukiduki. Ang 25 porsiyento sa mga medisina kinuha gikan sa mga tanom, apan ang 80 porsiyento sa mga tanom sa kalibotan pagatun-an pa. Unsang bag-ong mga tambal ang diskobrehonon pa? Nadiskobrehan nga ang usa ka matang sa vetch (Vicia faba) sa Mediteranyo dunay protina nga mopaapol sa dugo nga makatabang sa pagdiskobre sa tagsaong mga sakit sa dugo sa tawo. Basig dunay madiskobrehan usab nga bag-ong mga pagkaon, igsusugnod, o mga lanot.

Ang mga siyentipiko sa ubang mga nasod moestar diha sa Bangko samtang magtuon kon unsaon pagtipig sa liso ug sa mga teknik sa pagpaturok aron makatukod sila ug mga bangko sa liso diha sa ilang kaugalingong mga nasod. Ang matag nasod nga nanghatag ug mga liso magbilin ug igoigong gidaghanon niini, ug kini makaambit ug parehas nga pahat sa bisan unsang mga kaayohan ug benepisyo sa panukiduki.

Pinaagi sa mga sampol sa liso nga gigamit aron ang kayutaan nga nahimong umaw katuboan ug balik ug makapadaghan sa mga liwat sa hapit nang mapuo nga mga tanom, gilaoman nga kining mga pamaagi sa pagpreserbar makatabang sa pagsanta sa kusog  nga pagkawala sa mga tanom ug sa daghang matang sa kinabuhi nga nagadepende niini.

Sa Unsang Paagi Dag-on ang Lumba?

Walay makaduhaduha nga malisod kaayo ang kahimtang nga giatubang sa katawhan. Si Roger Smith, pangulo sa departamento sa pagpreserbar sa liso sa Kew, naghatag ug tulo ka rason nga gitukod ang proyekto: “Ang una mao ang direkta nga paggamit. Daghan ba kita ug nahibaloan bahin sa matag tanom nga kon ang usa mawala, kita mahibalo kon unsa ang nawala may kalabotan sa potensiyal niini alang sa pagkaon o medisina? Ang ikaduha mao ang tagik sa kinabuhi. Handurawa ang tanang espisye sa kalibotan nga natagik nga nahimong net, nga ang matag espisye maoy usa ka baligtos diha sa net. Pila ka baligtos ang imong maputol hangtod nga madaot ang net? Ang labing maayong rason mao ang kaakohan sa pagdumala ug pag-atiman sa tagik sa kinabuhi. May katungod ba ang kaliwatan karon sa paghikaw sa umaabot nga kaliwatan ug kapilian pinaagi sa dili pag-intrigar sa mga espisye nga napanunod niini?”

Ang mga problema sa umaabot hilabihan ka dako. Ang koordinetor sa proyekto nga si Steve Alton nag-ingon: “Mag-unsa man kon mabatonan nimo ang tanang liso sa kalibotan, apan kon walay katamnan niining mga tanoma, walay kapuslanan ang pagtipig niini.” Posible bang mapreserbar kining nagkawalang mga espisye maingon man ang pagseguro nga maatiman ug maayo ang atong planeta?

Ang masaligon nga tubag maoy oo. Ang Maglalalang nagsaad: “Maanaa unya ang binhi sa pakigdait; ang paras magahatag sa iyang bunga, ug ang yuta magahatag sa iyang abot, ug ang kalangitan magahatag sa ilang yamog; ug ipapanunod ko kining tanang butanga sa mga nahibilin niini nga katawhan.”​—Zacarias 8:12.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 25]

USA SA DAGHAN

Ang Kew Gardens maoy usa lamang sa 1,300 ka bangko sa liso sa tibuok kalibotan nga puliki sa pagpreserbar sa mga liso diha sa dagkong mga pakamigan. Si Steve A. Eberhart, pangulo sa National Seed Storage Laboratory sa Colorado, naghubit sa maong pasilidad ingong usa ka matang sa “Fort Knox alang sa mga tanom.”

[Mga hulagway]

Millennium Seed Bank Project

[Kahon sa panid 26]

NAGAKUHAG SUPLAY SA MGA “GENE” GIKAN SA TANANG ESPISYE SA TANOM

Ang importanteng obra sa mga bangko sa liso mao ang pagpangolekta sa nagkalainlaing matang sa tanom ug sa mga kamatang niini. Ang mga makolekta makataganag mga gene sa dihang makig-away sa mga pagsulbong sa bag-ong mga sakit o mga peste sa maong tanom. Pinaagi sa pinili nga pagpasanay sa mga tanom, mapauswag sa mga siyentipiko ang abot, ang sustansiya sa mga tanom, ug ang pagsukol sa tanom batok sa sakit ug sa mga insekto. Kining suplay sa mga gene nga gitipigan mas nahimong hinungdanon.

Sa tibuok kalibotan, kapin sa 90 porsiyento sa gikinahanglang kaloriya sa tawo matagana sa 103 lamang ka espisye sa tanom, ug kapin sa katunga sa enerhiya nga kaonon sa mga tawo sa tibuok kalibotan nagagikan lamang sa tulo ka dagkong mga pananom​—humay, trigo, ug mais. Nganong problema kini?

Kon kaylap nga gipananom ang susamag mga gene nga tanom, kining tanan daling atakehon sa usa ka sakit o peste. Ang labing iladong pananglitan sa kapeligrohan sa pagtanom ug tanom nga susamag gene nahitabo sa mga tuig sa 1840 sa Irlandia. Sa maong panahon, ang tanom nga patatas nangamatay tungod sa dangan sa patatas (Phytophthora infestans). Kining matanga sa agup-op maoy nakaingon nianang gitawag usahay nga Dakong Gutom nga maoy hinungdan sa kamatayon sa 750,000 ka tawo.

[Kahon sa panid 27]

NAMELIGRO ANG LAINLAING MATANG SA MGA PANANOM

Si Dr. Peter H. Raven nagpasidaan sa mga delegado sa XVI International Botanical Congress, nga gihimo didto sa Tinipong Bansa: “Ingon ka daghan sa 100,000 sa gibanabanang total nga 300,000 ka espisye ang mahimong mawagtang o mapuo sa tungatunga sa [ika-21ng] siglo.” Usa ka taho gikan sa Food and Agriculture Organization sa Hiniusang Kanasoran (FAO) nag-ingon nga “ubay-ubay” ang wala na mananom ug lainlaing matang sa mga pananom. Ang pangunang hinungdan sa pagkawagtang sa pagtanom ug lainlaing matang sa mga pananom nagagikan sa wala damha nga tuboran.

Ang report sa FAO nag-ingon: “Ang pangunang hinungdan sa pagkawala sa nagkalainlaing matang sa gene mao ang kaylap nga paggamit sa moderno, komersiyal nga agrikultura. Ang wala gayod tuyoa nga resulta sa pagpananom ug bag-ong mga matang sa mga tanom mao ang pag-ilis​—ug pagkawala​—sa naandan, mapaangay-angayon nga mga matang sa mga tanom.”

Sa Tsina duolan sa 10,000 ka matang sa trigo ang gipananom sa 1949. Karon dili moabot ug 1,000 ang gipananom gihapon. Sa Tinipong Bansa, duolan sa 6,000 ka matang sa mga kahoyng mansanas ang nangawagtang sa miaging 100 ka tuig, ug 95 porsiyento sa mga matang sa repolyo ug 81 porsiyento sa matang sa kamatis daw nangawagtang.

Ang gubat nahimong hinungdan usab sa pagkapuo sa mga espisye sa tanom sa dihang ang mga mag-uuma napugos sa pagbiya sa ilang yuta sa daghang tuig nga gumikan niini nangapuo ang lokal nga mga matang sa tanom. Ang UNESCO Courier nag-ingon: “Ang mga gubat . . . nakaapektar sa matag nasod sa Kasadpang Aprika diha sa kadaplinan sa baybay nga nananom ug karaang matang sa humay. Kining rehiyona mao ang pangunang sentro nga dunay nagkalainlaing matang sa gene sa Aprikanhong humay (Oryza glaberrima), diin . . . mahimo na karon nga ipaliwat sa humay sa Asia, usa sa labing pangunang tanom nga gipananom sa kalibotan. Dako kaayo ang mawala sa kalibotan kon kining . . . wala kaayo tun-i nga Aprikanhong tanom mapuo tungod sa gubat sa maong dapit.”

Mas Maayo kay sa mga Bangko sa Liso

Si John Tuxill, usa ka tigdukiduki sa Worldwatch Institute, nagpasidaan: “Kita nagkahanas sa pagmaniobra sa mga gene, apan ang kinaiyahan lamang ang makalalang niini. Kon ang usa ka tanom nga dunay tagsaong gene mahanaw, wala nay paagi sa pagbawi niinig balik.” Busa, minilyong dolyares ang gipamuhonan aron ang mga liso matipigan diha sa mga bangko sa liso.

Mas maayo kay sa mga bangko sa liso mao ang saad sa Maglalalang bahin niining mga milagro sa tigson nga mga liso, kinsa sa dugay na kaayong panahon kanhi nagpasalig niini: ‘Ang tanang adlaw sa yuta magpadayon, ang pagpugas ug binhi ug pag-ani . . . dili gayod mohunong.’​—Genesis 8:22.

[Hulagway sa panid 24]

Nangolektag liso sa Burkina Faso

[Hulagway sa panid 25]

Nagtipig ug liso diha sa ubos sa sero nga temperatura

[Hulagway sa panid 26]

Usa ka botanista gikan sa Kenya nagtuon kon unsaon sa pagsusi sa kaumogon sa liso

[Picture Credit Line sa panid 24]

Tanang hulagway sa mga panid 24-7: The Royal Botanic Gardens, Kew