Pagpaniid sa Kalibotan

Pagbangaybangay ug Panglawas

“Ang pagbangaybangay makadaot sa imong panglawas,” matod sa usa ka pagtuon nga gihisgotan diha sa mantalaang Vancouver Sun. Sumala sa gipahayag panahon sa komperensiya dili pa dugay sa American Psychological Society nga gipahigayon sa Toronto, Canada, ang pagtuon sa 200 ka estudyante sa unibersidad sa Canada “nakadiskobre nga ang mga tigbangaybangay nagpailalom sa ilang kaugalingon sa dako kaayong kapit-osan nga nag-antos silag mas daghang sakit tungod sa kapit-osan kay sa uban. . . . Kay nag-angat ang petsa sa pasulit, ang gibati nga kapit-osan sa mga tigbangaybangay misulbong. Gipulihan ang ilang paesi-esi nga tinamdan sa mas subsob nga mga labad sa ulo, sakit sa bukobuko, sip-on, pagkadili-makatulog ug mga alerhiya. Nag-antos silag mas daghang suliran sa pagginhawa, mga impeksiyon ug mga migraine.”

 Isda nga Mokatkat sa Bato!

Ang usa ka tem sa Brazilianong mga ichthyologist, mga siyentipikong nagtuon sa isda, nakapaniid sa usa ka espisye sa isdang darter sa Amerika del Sur nga sa naandan naghimo sa daw imposibleng katakos sa pagkatkat sa basa, danlog, lima-ka-andana nga pangpang ilalom sa busay, nagtaho ang magasing Natural History. “Napanid-an sa mga tigdukiduki ang mga abilidad sa pagkatkat sa busay sa usag-tunga ka pulgada nga isda diha sa kusog-ug-agos nga kasapaan sa Espírito Santo sa silangang Brazil.” Nga gigamit ang duha nila ka dagkong parisan sa mga kapay, ang mga darter nanggunit sa tiilan sa busay ug miaginod pataas sa 50-piye-kahabogong nawong sa bato, “uban sa kusog patakilid nga mga lihok,” nga mipahulay matag karon ug unya. “Ang mga siyentipiko nagtuo nga ang maong panggawi motabang sa pagmentinar sa gidaghanon sa isda diha sa nahilit nga kabukiran,” matod sa taho. Hinuon, dili lang mga darter ang isdang may katakos sa pagkatkat sa bato; ang ubang mga espisye naglakip sa tropikanhong mga tambasakan ug sa Asianhong mga bartuniko.

Kamatis nga Mosukol sa Asin

“Pinaagi sa henetikong kausaban ang mga tigdukiduki nakamugna sa unang kamatis sa kalibotan nga mahimong motubo sa parat nga tubig​—usa ka imbentong mahimong makasulbad sa usa sa labing dagkong mga suliran sa agrikultura,” matod sa washingtonpost.com. Namugna ang kamatis nga dili apektado sa asin pinaagi sa paggamit sa usa ka gene gikan sa usa ka tanom nga kabanay sa repolyo. Tungod sa gisukip nga gene ang tanom nga kamatis “nakabalhin sa asin ngadto sa mga pondohanan, nga makapalambo sa tanom diha sa dili unta angayang yuta.” Sumala sa taho, “ang kamatis nga namugna pinaagi sa henetikong kausaban makatubo diha sa yutang gipatubigan sa tubig nga halos 50 ka beses nga mas parat kay sa kasagaran.” Gilaomang ang maong mosukol-sa-asin nga mga tanom makatubo diha sa yutang dili regular nga maulanan. Ang taho midugang nga “ang laing posibleng gamit sa gibag-ong mga kamatis (o ubang mga tanom nga susamang gibag-o aron mosukol sa asin) mao ang paglimpiyo sa natuhop-sa-asin nga yuta pinaagi sa pagsuhop sa asin.”

Mga Batang May Kiling sa Paghikog

Ang mga tawag sa telepono gikan sa mga batang may kiling sa paghikog ngadto sa serbisyo sa telepono sa Britanikong ahensiya sa buhat-sa-kaluoy nga ChildLine midoble gikan sa 346 niadtong 1990/91 ngadto sa 701 niadtong 1998/99, nagtaho ang The Guardian sa London. “Ang grabeng pagbati sa kawalay-paglaom gipahinabo sa pagpanghasi sa ubang mga estudyante, seksuwal ug pisikal nga pag-abuso, pagbangotan ug kapit-osan tungod sa pasulit.” Sumala sa ahensiya sa buhat-sa-kaluoy, “peligroso ang hunahuna sa kadaghanan nga ang mga pagsulay paghikog maoy aron magpatagad lamang. Dili tinuod ang tumotumong estorya nga kadtong maghisgot sa paghikog dili mohimo niana. Daghang batang may kiling sa paghikog nga mitawag sa ChildLine miingon nga ang ilang kasakitan misamot tungod sa dayag nga kakulang sa pagkamatinagdanon sa mga ginikanan ug mga tigbantay kanila.” Human sa unang pagsulay paghikog, “ang mga pamilya mahupayan pag-ayo nga naluwas ra ang ilang anak . . . nga sila nagtuo nga nawagtang na ang suliran. Unya, ikasubo, kini mahitabo na usab,” kasagaran sa pipila lang ka bulan gikan sa unang pagsulay. Bisag mas daghan ang mga batang babaye kay sa mga batang lalaki sa proporsiyon nga 4 sa 1, mga batang lalaki ang mas lagmit molampos sa paghikog. Ang kadaghanang nanawag nga mga batang may kiling sa paghikog nag-edad ug 13 ngadto 18, apan ang kinabataan maoy 6 anyos lamang.

Lit-ag sa Lamok

Ang usa ka kompaniya sa Singapore nagagamag usa ka aparato sa pagpamatay sa mga lamok nga dili mogamit ug kemikal nga mga pamatay. Kini maoy 15-pulgada-kataas nga itom nga kahong plastik nga “mosabwag sa kainit ug carbon dioxide sama ra gayod sa lawas sa tawo,” nagtaho ang The Economist sa London. Tungod kay kaplagon sa mga lamok ang ilang mga biktima pinaagi sa pagpuntirya sa kainit sa lawas ug sa carbon dioxide diha sa gininhawa, ang aparato “maglimbong sa mga lamok ngadto sa paghunahuna nga sila hapit nang makakaon.” Ang kahon painiton sa koryente, ug mopagawas kinig carbon dioxide gikan sa gamayng kaha. Ang nagkidlap nga mga kahayag magdani sa insekto ngadto sa usa ka lungag diha sa kahon. Unya kini huypon paubos sa usa ka bentilador ngadto sa lanaw sa tubig, diin malumos kini. Ang aparato makalit-ag ug 1,200 ka lamok sa usa ka gabii ug mahimong ipasibo aron puntingon ang gabhiong lamok nga Anopheles, nga nagdalag malarya, o pang-adlaw nga lamok nga Aedes, ang magdadala sa yellow fever ug dengge. Ang dugang kaayohan mao nga dili mapatay ang dili-makadaot nga mga insekto sama sa mga alibangbang.

Mga Lalaki Gidasig nga Mokaon ug Isda

Ang mga lalaking mokaog daghang matambok nga isda, sama sa salmon, tamban, ug tangigi, maoy lagmit duha ngadto tulo ka beses nga dili masakit sa kanser sa prostate kay sa mga lalaking talagsa rang mokaon ug isda, matod sa mga tigdukiduki sa Karolinska Institute sa Stockholm. Gitagad usab sa 30-anyos nga pagtuon sa 6,272 ka lalaki ang mga hinungdan sa risgo sama sa pagtabako. Ang mga tigdukiduki mihinapos nga “ang mga asido sa tambok nga gitawag ug omega-3 [nga makaplagan ilabina diha sa matambok nga isda] lagmit mosanta sa pagtubo sa kanser sa prostate.” Ang samang mga asido sa tambok “makapakunhod usab sa risgo sa atake sa kasingkasing,” matod sa taho. Busa, ang mga eksperto nagtambag sa mga tawo sa pagkaon ug isda “kas-a o kaduha sa usa ka semana.”

Tahop sa Humay Moluwas sa Kakahoyan

Ang tahop sa humay, kapuli nga sugnod diha sa mga pabrika sa tisa sa amihanang Peru, nakapugong sa pagkaputol sa daghang nameligrong mapuo nga punoan sa carob isip sugnod, nagtaho ang mantalaang El Comercio sa Peru. Ang paggamit ug tahop sa humay, nga biyang produkto sa uma, sa 21 ka tiggamag tisa nakapakunhod usab sa gibugang carbon dioxide. Dugang pa, pinaagi sa pagbulit ug sinagol nga balas, lapok, ug molasses sa mga bungbong sa hurno​—nga makapauswag sa insulasyon ug sa ingon makunhoran ang paghungaw sa kainit​—napauswag ug 15 porsiyento ang katakos sa mga hurno. Ang mga eksperimento ginahimo usab sa paglakip sa abo sa tahop sa humay diha sa sinagol sa tisa, nga naglaom nga makapalig-on sa natapos nga produkto. “Ang ingon nga paggamit mopakunhod usab sa polusyon ug sa mga suliran bahin sa pondohanan sa mga biya,” matod sa El Comercio.

Maayong Pangisip ug mga Bata

“Gipakita sa mga estadistika nga usa sa lima ka bata makaugmad ug suliran sa pangisip paghidangat sa edad 11,” matod sa mantalaang The Gazette sa Montreal, Canada. “Ang maayong kahimtang sa pangisip nagpasabot sa pagbalanse sa sosyal, pisikal, espirituwal ug emosyonal nga mga bahin sa kinabuhi.” Sumala ni Sandy Bray, usa ka koordinetor sa edukasyon sa komunidad alang sa Canadian Mental Health Association, angay kitang mabalaka sa kahimtang sa atong pangisip sama ra sa atong pisikal nga panglawas. Si Bray nag-ingon: “Kon padayon natong hunahunaon nga ang maayong pangisip maoy dili gayod hinungdanon, kana mao na ang panahon nga lagmit kita magmasulub-on kaayo, mabalak-on ug sobra ka napit-osan.” Gidasig ang mga ginikanan nga mahimong mas kiling sa pagmentinar sa maayong pangisip sa ilang mga bata, pinaagi sa pag-eskedyul ug panahon nga makauban sa mga bata ug pinaagi sa dungan nga pagpangaon. Ang ubang mga sugyot sa pagtabang sa tanan nga makahupot ug maayong pangisip naglakip sa igong pagkatulog, maayong pagkaon, pagpabiling mahimsog, paggahin ug panahon sa pagbuhat sa mga butang nga gusto nimo, paggugol ug panahon kauban sa mga higala, pagkatawa, pagboluntaryo, paghatag ug pagdawat ug mga pagdayeg, atentibong pagpatalinghog sa uban, ug dili magmahukmanon sa imong kaugalingon sa dihang makahimo kag kasaypanan.

Ang Kapildihan sa Sobrang Pagpangisda

“Tawo ang nakaingon sa bug-os nga katalagman sa kadagatan sa sukod nga wala sukad mahanduraw diin ang linibong espisye napuo na tungod sa sobrang pagpangisda, nagpadayag ang usa ka pagtuon,” matod sa The Times sa London. “Ang katakos sa mga tawo sa pagsikop sa dagkong mga hayop ug kinhason sa kadagatan nakabalda sa relasyon sa pagpaningaon taliwala sa mga organismo ug grabeng nakaguba sa mga kahikayan sa ekolohiya nga ang kadagatan nausob na sa walay kataposan,” sumala sa maong proyekto sa panukiduki. Ang taho naghisgot nga sa dihang si Kapitan John Smith milayag sa katubigan sa Chesapeake Bay sa silangang baybayon sa Tinipong Bansa sa 1607, ang usa ka kanyon nga nahulog sa tubig “makita kaayo diha sa kapig nuybe metros nga tubig.” Gipahinungod sa mga tigdukiduki kining kaniadto tin-awng tubig sa “labihan ka dakong katakotan sa taklobo [nga] maoy nagsala sa tanang tubig sa luok kada tulo ka adlaw, nga nagkontrolar sa gidaghanon sa mga mikroorganismo ug sa lumot.” Niadtong panahona “ang abohong mga balyena, mga lumod, mga manatee, mga otter sa suba, mga pawikan, mga buaya ug higanteng bariles daghan kaayo” sa maong rehiyon. Karon ang maong luok gipuy-an sa “pila na lang ka espisye” nga nabuhi kanhi dinhi.