Usa ka Mabangisong Siglo

SI Alfred Nobel nagtuo nga ang kalinaw magpadayon kon ang mga nasod adunay makapatayng mga hinagiban. Total, ang mga nasod dali rang magkahiusa ug makapahinabo ug mangilngig nga kalaglagan kang bisan kinsa nga mosulong. “Kini mahimong usa ka puwersa nga makapaimposible sa gubat,” misulat siya. Sumala sa opinyon ni Nobel, walay makataronganong nasod ang manghagit ug away kon ang mga resulta makadaot niini mismo. Apan unsay gipadayag sa miaging siglo?

Wala pay 20 ka tuig human sa kamatayon ni Nobel, ang Gubat sa Kalibotan I misilaob. Panahon sa maong away ang bag-ong makapatayng mga hinagiban, lakip ang mga masinggan, makahilong gas, mga flamethrower, mga tangke digira, mga ayroplano, ug mga submarino gigamit. Duolag napulo ka milyong sundalo ang napatay, ug kapin sa doble nianang gidaghanona naangol. Ang kaluog sa Gubat sa Kalibotan I nagpahinabog bag-ong kaikag bahin sa kalinaw. Kadto mitultol sa pagkaporma sa Liga sa Kanasoran. Si Presidente Woodrow Wilson sa T.B., nga usa ka inilang tigpaluyo sa maong kawsa, nakadaog sa Nobel Peace Prize niadtong 1919.

Bisan pa niana, ang paglaom nga ang gubat permanenteng matapos nagun-ob sa dihang, niadtong 1939, ang Gubat sa Kalibotan II misilaob. Sa daghang bahin kadto labi pang mangilngig kay sa Gubat sa Kalibotan I. Panahon sa  maong away si Adolf Hitler nagpadako sa pabrika ni Nobel sa Krümmel nga nahimong usa sa kinadagkoang mga pabrika ug armas sa Alemanya, nga may kapig 9,000 ka empleyado. Unya, pagkatapos sa gubat, ang pabrika ni Nobel bug-os nga naguba tungod sa pag-atake sa mga ayroplanong militar sa Alyado nga mihulog ug kapin sa libong bomba. Dakong baligho, kadtong mga bombaha nagama sa tabang sa mga imbento mismo ni Nobel.

Ang milabayng siglo human sa kamatayon ni Nobel nakasinati sa dili lang duha ka gubat sa kalibotan kondili sa di-maihap nga mas gagmayng mga away usab. Midagsang ang mga hinagiban sa maong yugto, ug ang pipila niana mas mangilngig. Tagda ang pipila ka militaryong mga himan nga nainila sa mga dekada sukad mamatay si Nobel.

Gagmayng mga armas ug gaang mga hinagiban. Naglakip kini sa mga rebolber, mga riple, mga granada, mga masinggan, mga kanyon, ug ubang madaladalang mga himan. Ang gagmayng mga armas ug gaang mga hinagiban barato, sayon mentinahon, ug mas sayon gamiton.

Ang presensiya sa maong mga hinagiban​—ug ang kapeligrohan nga ipahinabo niini sa mga sibilyan​—nakapugong ba sa mga gubat? Wala gayod! Diha sa Bulletin of the Atomic Scientists, si Michael Klare nagsulat nga ang gaang mga hinagiban nahimong “ang pangunang himan sa pagpakiggubat diha sa labing daghang away sa yugto human sa Bugnaw nga Gubat.” Sa pagkamatuod, abot ug 90 porsiyento sa mga namatay sa bag-o pang mga gubat maoy resulta sa gagmayng mga armas ug gaang mga hinagiban. Kapin sa upat ka milyong tawo napatay sa maong mga himan sa katuigang 1990 lamang. Sa daghang kahimtang, ang gaang mga hinagiban gigamit sa mga batan-on nga wala makaagig militaryong pagbansay ug walay kabalisa bahin sa paglapas sa naandang kalagdaan sa gubat.

Mga mina nga gilubong sa yuta. Pagkatapos sa ika-20ng siglo, mga 70 ka tawo sa aberids naputlan sa kamot ug tiil o napatay sa mga mina nga gilubong sa yuta kada adlaw! Kadaghanan kanila maoy mga sibilyan, dili mga sundalo. Kasagaran, ang mga mina nga gilubong sa yuta gamiton, dili sa pagpatay, kondili sa pagputol sa bukton o tiil ug pagsabwag sa kahadlok ug kalisang taliwala niadtong makaagom sa mapintasong kadaot nga ipahinabo niana.

Tinuod, nahimo ang dakong panlimbasog sa katuigang bag-o pa aron pagkuha sa mga mina. Apan ang pipila nag-ingon nga sa matag mina nga makuha, 20 pa ang ilubong  ug tingali adunay 60 ka milyong mina nga gilubong sa tibuok yuta. Ang kamatuoran nga ang mga mina nga gilubong sa yuta dili makaila sa tunob sa sundalo ug sa iya sa batang nagdula sa kapatagan wala makapugong sa paggama ug paggamit niining mangilngig nga mga himan.

Nukleyar nga mga hinagiban. Tungod sa pag-imbento sa nukleyar nga mga hinagiban, sa unang higayon ang tibuok siyudad mahimong laglagon sa bug-os sa pipila lang ka segundo, nga walay bisan usa ka pagbugnoay sa mga sundalo. Pananglitan, palandonga ang grabeng kadaot nga misangpot sa dihang ang mga bomba atomika gihulog sa Hiroshima ug Nagasaki sa 1945. Nabuta ang pipila ka tawo tungod sa dili-maagwantang kahayag. Nahilo ang uban sa radyasyon. Daghang tawo ang namatay tungod sa kalayo ug sa kainit. Ang katibuk-ang gidaghanon sa mga tawo nga napatay sa maong duha ka siyudad gikalkulo nga duolag 300,000!

Hinuon, ang uban mangatarongan nga ang pagbomba niadtong mga siyudara misanta sa daghang kamatayon nga mahitabo unta kon ang gubat nagpadayon pinaagig naandang mga himan. Bisan pa niana, kay nakuratan pag-ayo tungod sa pagkadaghan sa namatay, ang pipila misugod pagdani sa mga politiko o mga tawong impluwensiyado sa pagkontrolar sa maong makalilisang nga hinagiban sa tibuok kalibotan. Tinuoray, daghan ang nahadlok na nga naugmad sa tawo ang katakos sa paglaglag sa kaugalingon.

 Mas naposible ba ang kalinaw tungod sa paggamag nukleyar nga mga hinagiban? Ang pipila moingong oo. Sila mopunting sa kamatuoran nga kining epektibong mga hinagiban wala gamita diha sa pakiggubat sulod sa kapig tunga sa siglo. Bisan pa niana, ang pagtuo ni Nobel nga ang mga hinagiban sa paglaglag ug daghang tawo makapukgo sa mga gubat wala matuman, kay ang mga gubat nga ginamit ang naandang mga hinagiban nagpadayon gihapon. Gawas pa, sa tanang panahon, matod pa sa Komite Bahin sa Nukleyar nga Polisa, ang libolibong nukleyar nga mga himan andam nang gamiton. Ug karong panahona nga ang terorismo seryosong gikabalak-an, daghan ang nahadlok kon unsay mahitabo kon ang nukleyar nga materyal mahiadto sa mga terorista. Bisan pag nabatonan sa awtorisadong mga tawo, adunay kabalaka nga tungod sa usa ka aksidente ang kalibotan mahibanlod ngadto sa termonukleyar nga katalagman. Tin-aw, kon mahitungod sa makalaglag nga mga hinagiban, kini dili mao ang kalinaw nga gipanan-aw ni Nobel.

Biolohikanhon ug kemikal nga mga hinagiban. Ang pakiggubat pinaagig kagaw naglakip sa paggamit sa makapatayng bakterya, sama sa anthrax, o virus, sama sa buti. Ang buti peligroso ilabina kay kini mananakod kaayo. Unya anaa ang hulga sa kemikal nga mga hinagiban, sama sa makahilong gas. Daghag matang ang maong makahilong mga substansiya, ug bisan pag gidili kini sa daghang dekada, wala kini makapugong sa paggamit niini.

Tungod sa maong mangilngig nga mga hinagiban ug sa kapeligrohang ipahinabo niini, ang mga tawo misanong ba sumala sa gitagna ni Nobel​—nga “mosibog tungod sa kalisang ug magbungkag sa ilang kasundalohan”? Sa kasukwahi, kini nakapasamot lamang sa kahadlok nga sa usa ka adlaw basin gamiton ang maong mga hinagiban​—bisan sa mga  bag-ohan. Kapig usa ka dekada kanhi, ang direktor sa U.S. Arms Control and Disarmament Agency miingon: “Ang kemikal nga mga hinagiban magama diha sa garahe sa halos tanang tawo, basta nakatuon kag kemistriya sa hayskul.”

Walay duhaduha nga sa ika-20ng siglo adunay mas daghang malaglagong mga gubat kay sa ubang yugto. Sa sinugdanan karon sa ika-21ng siglo, ang kalaoman sa kalinaw daw mas panghanduraw​—ilabina human sa mga pag-atake sa mga terorista nga nahitabo sa New York City ug Washington, D.C., niadtong Septiyembre 11, 2001. “Halos walay usa ang mangahas sa pagsukna kon ang katimbang kaha sa teknolohiya tingali nakiling kaayo ngadto sa paghatag ug gahom sa daotan,” misulat si Steven Levy diha sa magasing Newsweek. Siya midugang: “Kinsa ang adunay ideya kon unsaon pagdumala kanang kahimtanga? Ang mga tawo nailhan tungod sa pagpangagpas sa butang nga ilang giisip nga pag-uswag ug sa pagsukna bahin niana sa ulahi. Bisan pag wala maghunahuna nga ang dili-mahandurawng katalagman mahitabo gayod, gimugna nato ang mga kahimtang nga makapaposible nga kana mahitabo.”

Sa pagkakaron, ang kasaysayan nagtudlo kanato nga ang pag-imbento sa makalilisang nga mga bomba ug sa makapatayng mga hinagiban wala gayod maghatag ug kalinaw niining kalibotana. Busa, ang kalinaw sa kalibotan usa ba lamang ka damgo?

[Kahon/Mga hulagway sa panid 8]

Pagmenos sa Puwersa sa “Nitroglycerin”

Ang Italyanong kemiko nga si Ascanio Sobrero nakadiskobre sa nitroglycerin, nga espeso ug lanahong likido nga mobuto, niadtong 1846. Napamatud-ang peligroso ang maong substansiya. Ang nawong ni Sobrero grabeng nasamdan tungod sa mga tuasik sa bildo gumikan sa usa ka pagbuto, ug sa kadugayan siya mihunong sa pagtrabaho uban sa maong substansiya. Dugang pa, may usa ka problema sa likido nga dili masulbad ni Sobrero: Kon ibubo ug dukdokon sa martilyo, bahin lang sa likido nga nadukdok ang mobuto, nga dili apektado ang ubang lana.

Gisulbad ni Nobel ang problema sa dihang iyang naimbento ang usa ka practical detonator, nga naggamit ug diyutayng igpabuto nga makasilab sa daghan nga laing igpabuto. Unya, niadtong 1865, naimbento ni Nobel ang blasting cap​—usa ka gamayng kapsula nga may mercury fulminate nga gipasok sa sudlanag nitroglycerin ug unya gidagkotan sa usa ka pabilo.

Bisan pa niana, ang pagtrabaho uban sa nitroglycerin peligroso gihapon. Pananglitan, niadtong 1864 ang usa ka pagbuto diha sa buhatan ni Nobel sa gawas sa Stockholm nakapatayg lima ka tawo​—lakip ang kamanghoran nga igsoong lalaki ni Nobel, si Emil. Kaduha naguba ang pabrika ni Nobel sa Krümmel, Alemanya, tungod sa mga pagbuto. Unya, ang pipila ka tawo naggamit usab sa likido isip tubil sa lamparahan, isip betun sa sapatos, o panggrasa sa mga ligid sa karomata​—nga may makadaot nga mga resulta. Bisan sa dihang ang mga bukid gipabuthan, ang sobrang lana makadaligdig ngadto sa mga liki ug sa ulahi magpahinabog mga aksidente.

Niadtong 1867, gikombertir ni Nobel ang lana ngadto sa pagkasolido pinaagi sa pagsagol sa nitroglycerin uban sa kielselguhr, nga usa ka substansiya nga dili mobuto ug matuphag tubig. Gimugna ni Nobel ang ngalang dynamite o dinamita gikan sa Gregong dynamis, nga nagkahulogang “puwersa.” Bisan pag si Nobel sa ulahi nakagamag mas modernong mga igpabuto, ang dinamita giisip nga usa sa iyang labing hinungdanong mga imbento.

Hinuon, ang mga igpabuto ni Nobel adunay mga gamit nga dili alang sa gubat. Pananglitan, kana dakog bahin sa pagtukod sa St. Gotthard nga mga tunel (1872-82), sa pagdinamita sa mga pangpang ilalom sa tubig sa East River sa New York (1876, 1885), ug sa pagkalot sa Corinth Canal sa Gresya (1881-93). Bisan pa niana, sukad sa panahong naimbento kini, ang dinamita daling nakaangkon sa dungog isip galamiton sa paglaglag ug sa pagpatay.

[Hulagway]

Estasyon sa kapolisan sa Colombia naguba tungod sa sinangkapag-dinamita nga mga igpabuto

[Credit Line]

© Reuters NewMedia Inc./CORBIS

[Hulagway sa panid 4]

Wala pay 20 ka tuig human sa kamatayon ni Nobel, panahon sa Gubat sa Kalibotan l, ang bag-ong makapatayng mga hinagiban gigamit

[Credit Line]

U.S. National Archives photo

[Mga hulagway sa panid 6]

Mga biktima sa mga mina nga gilubong sa yuta didto sa Cambodia, Iraq, ug Azerbaijan

[Credit Lines]

UN/DPI Photo 186410C by P.S. Sudhakaran

UN/DPI Photo 158314C by J. Isaac

UN/DPI Photo by Armineh Johannes

[Hulagway sa panid 6]

Sa tanang panahon, matod pa sa Komite Bahin sa Nukleyar nga Polisa, ang libolibong nukleyar nga mga himan andam nang gamiton

[Credit Line]

UNITED NATIONS/PHOTO BY SYGMA

[Mga hulagway sa panid 7]

Ang makahahadlok nga kinaiyahan sa kemikal nga mga hinagiban kaylap nga nabalita sa dihang ang “sarin” gigamit diha sa usa ka subwey sa Tokyo niadtong 1995

[Credit Line]

Asahi Shimbun/Sipa Press

[Picture Credit Line sa panid 5]

UN/DPI Photo 158198C by J. Isaac