Talagsaong Panon sa Ihalas nga Puting mga Baka

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRITANYA

ANG Chillingham Park, sa lungsod sa Northumberland, nga nag-ulot sa Inglaterra ug Scotland, maoy puy-anan sa gamayng panon sa Ihalas nga Puting mga baka. Kada tuig ang mga bisita gikan sa halayo mangabot aron motan-aw niana. Ngano? Kay kining mga hayopa maoy talagsaon. Ang akong asawa ug ako nahiapil sa mga bisita karong adlawa.

Kining Ihalas nga Puting mga baka gihunahunang diha na sa Chillingham sukad pa sa labing menos ika-13ng siglo,  sa dihang gitukod ang paril sa parke, nga nagkoral ug mga 600 ka ektarya, aron sa pagtoril sa ihalas nga mga baka alang sa pagkaon. Kining talagsaong mga hayop, nga gilimitehan sa 140 ka ektarya sa parke, tanan adunay pulang mga dalunggan, itom nga mga tiil, ug mga nawong nga may puntikpuntik. Ang mga puntikpuntik molutaw inigdangat nila sa edad nga mga duha ka tuig ug inanayng mokuyanap sa liog ug mga abaga.

Ang maong panon sa kahayopan wala gayod makapatunghag may-kolor o diyutayg-kolor nga mga anak. Gituohan nga kini dili ikapaliwat sa ubang aghop nga mga matang ug lahi gayod sa usa ka libo o kapin nga ubang mga baka sa Chillingham Park, nga sa pagkakaron makaplagan sa gagmayng mga panon sa tibuok Britanya ug Amerika del Norte. Gipadayag sa mga pagsusi nga ang mga tipo sa dugo niining maong panon maoy talagsaon taliwala sa mga baka sa Kasadpang Uropa.

Ang duha ka sungay sa torong baka motubo paabante ug pagawas, samtang ang mga sungay sa mga baye nag-ambihas paingon sa likod. Ang porma sa bagolbagol ug ang pagtubo sa mga sungay kaamgid sa mga auroch, nga maoy napuo nang ihalas nga torong baka nga gihulagway diha sa karaang mga dibuho sa langob sa Uropa. Gituohan sa pipila ka awtoridad nga ang mga baka sa Chillingham maoy direktang mga kaliwat sa mga torong baka nga sa nangagi naglibotlibot sa Britanikong Kapuloan, apan ang ilang kagikan nagpabiling dili tin-aw.

Kahikayan sa Pagkamagmamando sa Panon

Aron masusi ug maayo kining mga hayopa, mikuyog kami sa magbalantay sa panon sakay sa iyang four-wheel-drive nga sakyanan. Tulin kaming nagpadagan agi sa libaongong sibsibanan, ug sa kalit mibutho ang panon, nga nagpasilong ilalom sa gagmayng pundok sa kakahoyan. Ang pipila mausisaong mitan-aw kanamo, sama sa ginahimo sa mga baka. Duha o tulo kanila miimbay-imbay paingon sa among sakyanan ug ang ilang dagkong mga sungay gibag-id niana.

Gitudlo sa magbalantay ang pangulo sa panon, ang haring toro, sumala sa pagtawag niini. Siya ang labing himsog ug labing kusgang toro. Panahon sa iyang “paghari,” nga mohangtod ug mga tulo ka tuig, siya mao ang amahan sa tanang nati nga ipanganak sa bayeng mga baka. Niining paagiha ang labing maayong mga kinaiya lamang ang daw makalahutay sa sunodsunod nga katuigan. Walay toro ang tugotan nga makigsanay sa iyang kaugalingong anak, ug walay laki nga anak ang mopuli sa iyang amahan ingon nga tigpaliwat.

Kinaiyanhong mga Katakos

Sa usa ka panahon ang lobo maoy pangunang kaaway niining mga hayopa, kay mamiktima ilabina sa mas luyahong mga sakop sa panon sa kahayopan, bisan pag wala nay mga lobo sa Britanya sukad sa ika-16 nga siglo. Ang mga baka usahay kalit nga modalagan kon nahadlok, ug sa dihang mohunong sila sa kataposan, ang mga toro kinaiyanhong mopormag sirkulo isip panalipod, nga ang bayeng mga baka ug ilang mga nati anaa sa tunga, nga luwas gikan sa posibleng mga manunukob.

Ihalas kaayo kining mga bakaha, busa ang modernong mga paagi sa pagbuhig kahayopan dili kaayo mapuslanon diha sa pag-alima kanila. Bisan sa tingtugnaw sa dihang ang sagbot diyutay ra, dagami ug uhot lang ang ilang kan-on, nga dili mokaon sa lugasong pagkaon ug bahog sa baka. Ang mga nati menos kaayog timbang panahon sa pagpanganak, busa adunay pipila ka suliran sa pagpanganak; kon maglisod sa pagpanganak ang usa ka bayeng baka, walay mahimo sa pagtabang niini, kay ang mga beterinaryo dili man matawag. Kon ang usa sa mga hayop hikapon sa usa ka tawo, giingon nga basin patyon kini sa uban sa panon.

Ang mga baye manganak sa ilang mga nati nga layo sa panon ug tagoan kini sila sa unang semana o labaw pa. Human niana, ang inahan ug ang nati moduol sa panon, ug ang haring toro mosugat kanila ug kuyogan sila sa pagsulod. Dayon, ang ubang mga baye mosimhot ug mosusi sa nati sa dili pa kini dawaton. Sa dihang kini dawaton na, dili na kini hatagag dugang pagtagad.

Dihay grabeng pagbutho sa foot-and-mouth disease mga upat ka kilometros lang gikan sa Chillingham Park niadtong 1967. Ang propiedad gisirhan dayon nga wala pasudli sa publiko, ug ang panon naluwas. Human niadto, gidesisyonan nga kinahanglang tukoron ang gamay nga reserbang panon sa Scotland, isip panagana batok sa pagkapuo. Sa maong kahimtang ang pagsalikway wala mahimong suliran, kay ang tanang hayop nga napili gitingob pagbalhin aron masugdan kining bag-ong panon.

Nalingaw kami sa among mubong panaw sa pagtan-aw sa Ihalas nga Puting mga baka ug sa pagkakat-on ug diyutay sa ilang kasaysayan. Basin may adlaw ra nga ikaw makaduaw sa personal ug makakita mismo niining talagsaong mga hayop diha sa malinawong puy-anan niini.

[Picture Credit Lines sa panid 27]

Courtesy Chillingham Wild Cattle Association

Loaned by courtesy of Lawrence Alderson