Usa ka Dili-Mapihigong Gingharian sa Mapihigong Panahon

“ANG MATAG USA MAKATUO SA IYANG PILION NGA RELIHIYON NGA WALAY PAGPUGOS, UG MAY KAGAWASAN NGA MOSUPORTAR SA MGA MAGWAWALI SA IYA MISMONG RELIHIYON.”

KON imong taghapon kon kanus-a gisulat ang maong mga pulong, unsay imong isulti? Ang daghan basin magtuo nga bahin kana sa modernong-adlaw nga batakang-balaod o deklarasyon sa mga katungod.

Hinuon, basin ikaw matingala nga mahibalo nga ang maong deklarasyon gihimo sa kapig 400 ka tuig kanhi​—sa nasod nga sa usa ka diwa maoy samag dili-mapihigong isla taliwala sa dagat sa pagkamapihigon. Unsa ba kadtong nasora? Una, tagda ang diyutayng impormasyon kabahin sa asoy.

Ang Pagkamapihigon Maoy Naandang Panggawi

Ang relihiyosong pagkamapihigon maoy kasagaran sa tibuok nga Edad Medya, ug kadto migrabe sa ika-16 nga siglo. Gihuypan sa relihiyon ang mga siga sa makalilisang, dugoong mga gubat sa mga nasod sama sa Alemanya, Inglaterra, Netherlands, ug Pransiya. Tali sa 1520 ug mga 1565, mga 3,000 ka tawo gipatay ingong mga erehes diha sa Kakristiyanohan sa Kasadpan. Ang halos bisan unsang panaglantugi bahin sa mga sukdanan ug mga ideya​—ilabina bahin sa relihiyon​—lagmit may katugbang nga mapihigong reaksiyon.

Usa ka pagtulon-an sa Iglesya Katolika nga dugay nang gilantugian mao ang Trinidad​—ang pagtuo nga ang Diyos gilangkoban ug tulo ka persona. Sa pagkatinuod, gipatin-aw sa historyano nga si Earl Morse Wilbur nga kadto “maoy ulohan nga gidebatehan ug maayo sa Edad Medya taliwala sa Katolikong mga teologo, lakip sa mga Papa mismo.” Hinuon, ang maong debate talagsa rang nakaabot sa ordinaryong tawo, kinsa gidahom nga motuo nga walay pagduhaduha nianang mga doktrinaha ingong “balaang mga misteryo.”

Bisan pa niana, ang pipila sa ika-16 nga siglo mipalabi sa pagsupak sa tradisyon ug misusi sa Kasulatan sa tinguha nga ang maong mga misteryo ikapatin-aw. Ang ilang panultihon maoy sola Scriptura (Kasulatan lamang). Kadtong wala motuo sa doktrina sa Trinidad​—nga ang pipila sa ulahi ginganlag mga Unitarian, ingong kaatbang sa mga Trinitarian—​kasagarang nahimong puntirya sa grabeng paglutos sa mga Katoliko ug Protestante. Gipatik nila ang ilang kaylap gibasa nga mga sinulat nga migamit ug takobang mga ngalan ug nagtago sila aron malikayan ang paglutos. Ang mga kontra-Trinitarian nanguna usab sa pagpakigbisog alang sa pagkadili-mapihigon. Gibayran ganig kinabuhi sa pipila ka tawo ang ilang mga kombiksiyon, sama sa Katsilang teologo nga si Michael Servetus. *

Nahiusa sa Pagkadili-Mapihigon

Inay makigbugno sa relihiyosong mga gubat o maglutos sa mga tutol, ang usa ka nasod misagop ug lain kaayong paagi. Kanang nasora mao ang Transylvania, nga kaniadto usa ka independenteng teritoryo, nga sa pagkakaron maoy bahin sa Romania sa Silangang Uropa. Ang Hungarianong historyano nga si Katalin Péter mipatin-aw nga ang Biyudang Hara Isabella sa Transylvania “nagtinguha nga dili mahilangkit sa relihiyosong panagbangi  pinaagi sa pagbaton sa papel ingong manlalaban sa tanang denominasyon.” Tali sa 1544 ug 1574, ang Parliamento o Diet sa Transylvania miaprobar ug 22 ka balaod nga naghatag ug kagawasan sa relihiyon.

Pananglitan, human sa Diet sa Torda niadtong 1557, ang hara, nga duyog sa iyang anak nga lalaki, milagda nga “ang matag tawo [mahimong] magtuman sa bisan unsang relihiyon nga iyang gusto, uban ang daan o bag-ong mga rituwal, samtang sa samang higayon Among itugyan sa ilang panghukom nga buhaton ang ilang gusto kon mahitungod sa relihiyon, basta dili sila magdaot kang bisan kinsa.” Ang maong balaod gitawag “ang unang balaod nga naggarantiyag kagawasan sa relihiyon sa bisan unsang nasod.” Ang relihiyosong pagkadili-mapihigon miabot sa tayuktok niini sa Transylvania ilalom sa pagmando sa anak ni Isabella nga si John II Sigismund, kinsa nakabaton ug direktang pagmando niadtong 1559.

Publikong Debate

Ang laing inilang tawo sa kalihokan nga kontra-Trinitarian sa Transylvania mao ang Italyanong doktor nga ginganlang si Georgio Biandrata. Ang iyang mga pagduhaduha bahin sa Trinidad lagmit miusbaw sa panahong siya didto sa Italya ug Switzerland, nga maoy gidangpan sa daghang kagiw nga kontra-Trinitarian. Sa paglalin ngadto sa Polandia, si Biandrata dakog nahimo sa pagkatukod sa Minor Church, nga nailhan sa ulahi nga Polish Brethren. * Niadtong 1563, gitudlo siya nga doktor ug magtatambag alang kang Sigismund ug mibalhin siya sa Transylvania.

Ang lain nga edukadong tawo sa Transylvania nga milalis sa Trinidad mao si Francis Dávid, nga superintendente sa Reformed Church ug ang magwawali sa palasyo. Bahin sa komplikadong mga pagtulon-an nga may kalangkitan sa Trinidad, siya misulat: “Kon gikinahanglan kining mga butanga alang sa kaluwasan, tino nga walay kabos nga Kristohanong mamumuo ang maluwas, kay dili gayod siya makasabot niana sa tibuok niyang kinabuhi.” Si Dávid ug Biandrata nag-uban sa pagpatik ug usa  ka librong naundan sa pipila ka sinulat ni Servetus; kadto gipahinungod nila kang Sigismund.

Ang panaglalis mahitungod sa Trinidad misamot, ug kana miresulta nga kinahanglang debatehan ang maong ulohan sa publiko. Nahiuyon sa prinsipyong sola Scriptura, si Biandrata mihangyo nga Kasulatanhon lamang, dili pinilosopo, nga mga pulong ang gamiton sa maong mga debate. Human sa debate nga walay-tino ang resulta niadtong 1566, si Sigismund mihatag ug makina sa imprenta ngadto sa mga kontra-Trinitarian aron isabwag ang ilang mga ideya.

Gisugdang madasigon ni Biandrata ug Dávid ang ilang buluhaton, nga nakagama sa librong De falsa et vera unius Dei Patris, Filii, et Spiritus Sancti cognitione (Ang Bakak ug Matuod nga Kahibalo Bahin sa Panaghiusa sa Diyos nga Amahan, Anak, ug Balaang Espiritu). Ang libro naglakip ug makasaysayanhong pagtuki bahin sa mga wala motuo sa doktrina sa Trinidad. Ang usa ka kapitulo may mga larawan nga lagmit may tuyo nga biaybiayon ang pagkahulagway sa Trinidad diha sa buhat sa arte sa nagkalainlaing mga simbahan. Ang ilang mga kontra nakuratan, nga nag-ingon nga ang mga hulagway eskandaloso, ug ilang gipaningkamotan ang paglaglag sa tanang kopya. Midaghan ang mga diskusyon ingon nga resulta sa gilantugiang basahon. Ingong reaksiyon, gitakda ni Sigismund ang ikaduhang debate.

Ang Panaghiusa Maoy Nakadaog

Ang debate nagsugod sa alas singko sa buntag sa Marso 3, 1568. Kadto gihimo sa Latin ug mihangtod sa napulo ka adlaw. Ang kiliran sa mga Trinitarian gipangunhan ni Peter Melius, pangulo sa Transylvanian Reformed Church. Siya ug kadtong nakig-ergo dapig sa Trinidad migamit sa mga tinuohan, sa mga Magsusulat sa Simbahan, sa Ortodoksong teolohiya, ug sa Bibliya. Sa laing bahin, Bibliya lamang ang gigamit ni Dávid isip suportar. Gipaila ni Dávid ang Amahan ingon nga Diyos, ang Anak ingon nga ilalom sa Amahan, ug ang espiritu ingon nga gahom sa Diyos. Kay interesado man kaayo ug relihiyosong mga butang, misalmot si Sigismund, kay nagtuo nga ang panaghisgot mao ang labing maayong paagi sa pagpagawas sa kamatuoran. Ang iyang presensiya nakatabang sa pagseguro sa dili-piniotan ug prangkang panaghisgotay, bisan tuod may kamainiton.

Ang debate giisip nga kadaogan alang sa mga kontra-Trinitarian. Si Dávid gisugat nga samag bayani sa iyang lungsod nga natawhan sa Kolozsvár (karon Cluj-Napoca, Romania). Sumala sa tradisyon, sa iyang pag-abot mitungtong siya sa dakong bato sa eskina sa usa ka kalye ug mihisgot bahin sa iyang mga pagtuo sa makapakombinsir kaayo nga paagi nga iyang nadani ang tanan sa pagtuo sa iyang mga pagtulon-an.

Pagkakombertir ug Kamatayon

Ang naunang mga debate gihimo sa Latin, nga usa ka pinulongan nga nasabtan lamang sa mga edukado. Ugaling lang, gusto ni Dávid nga dad-on ang mensahe ngadto sa katawhan. Busa nga may pag-uyon ni Sigismund ang sunod nga debate gihimo sa Hungariano nga pinulongan sa Nagyvárad (karon Oradea, Romania) niadtong Oktubre 20, 1569. Si Sigismund nagsilbi na usab nga moderator tali sa duha ka kiliran.

Ang Trinitarian nga si Peter Melius mipahayag nga sa usa ka panan-awon sa miaging gabii, gipadayag kaniya sa Ginoo ang iyang matuod nga kinaiyahan. Ang hari mitubag: “Pastor Peter, kon sa miaging gabii ikaw gitudloan kon kinsa ang Anak sa Diyos, mangutana ko, unsay giwali nimo sa nangagi? Tinong gilimbongan mo ang katawhan hangtod niining gutloa!” Sa dihang binabang giatake ni Melius si Dávid, gibadlong siya ni Sigismund, nga nagpahinumdom sa Trinitarian nga “ang pagtuo maoy gasa sa Diyos” ug nga “ang konsensiya dili ikapugos.” Sa usa ka pakigpulong nga nagtak-op sa debate, ang hari miingon: “Among imando nga adunay  kagawasan sa konsensiya diha sa among mga teritoryo.”

Human sa debate, si Sigismund ug ang kadaghanan sa iyang mga opisyal sa palasyo nakabig sa Unitarian nga kiliran. Niadtong 1571 giluwatan ang usa ka harianong proklamasyon nga naghatag ug legal nga pag-ila sa Unitarian Church. Ang Transylvania mao ang bugtong Estado diin ang mga Unitarian sama ug posisyon uban sa mga Katoliko, mga Lutherano, ug mga Calvinista, ug si Sigismund nailhan nga bugtong hari nga nagdawat sukad sa kontra-Trinitarian nga pagtuo. Ikasubo, wala madugay human niadto, ang 30-anyos nga hari nasamdan samtang nangayam uban kang Dávid ug Biandrata, ug namatay siya pila ka bulan sa ulahi.

Ang iyang sumusunod, ang Katolikong si Stephen Báthory, naglig-on sa dekreto nga nanalipod sa dinawat nga mga relihiyon apan nagpaila nga dili na niya itugot ang dugang nga kausaban. Sa sinugdan, si Stephen miingon nga siya mao ang magmamando sa katawhan, dili sa ilang mga konsensiya. Apan sa wala madugay iyang gipiotan ang pag-imprentag mga libro, nga usa ka pangunang paagi aron ipakigbahin ang pagtuo. Nawad-an si Dávid sa iyang posisyon, ug ang ubang mga Unitarian gipapahawa sa palasyo ug sa publikong katungdanan.

Sa dihang si Dávid nagsugod pagtudlo nga si Kristo dili angayng simbahon, ang usa ka mando giluwatan nga nagdili kaniya sa pagsangyaw. Bisan pa sa maong pagdili, si Dávid nagwali sa duha ka higayon sa sunod nga Dominggo. Siya gidakop, giakusar ug relihiyosong “pag-imbento,” ug gisentensiyahan sa tibuok-kinabuhing pagkabilanggo. Siya namatay sulod sa harianong prisohan sa ilalom sa yuta niadtong 1579. Una mamatay, misulat si Dávid diha sa bungbong sa iyang atob: “Ang espada sa mga papa . . . o ang hulga sa kamatayon dili makababag sa pag-uswag sa kamatuoran. . . . Kombinsido ako nga sa akong pagkamatay ang mga pagtulon-an sa bakak nga mga propeta malumpag.”

Mga Leksiyon Gikan sa Hari

Si Haring John Sigismund nagpasiugda sa edukasyon, musika, ug mga arte. Ugaling lang, ang iyang kinabuhi mubo, ug siya kanunayng nasakit. Ang iyang paghari mismo gisamok sa mga hulga gikan sa sulod sa nasod​—labing menos siyam ka daotang laraw gihimo batok sa iyang kinabuhi​—ug gikan sa gawas sa nasod, kay ang langyawng mga nasod nagdasig sa rebelyon. Ang maong dili-mapihigong hari kasagarang gihukman sa mapintasong paagi pinasukad sa iyang relihiyosong mga pagtuo. Ang usa ka kontra sa ulahi miingon nga ang hari “walay duhaduha nahiadto sa impiyerno.”

Bisan pa niana, ang historyanong si Wilbur naghatag sa hustong panglantaw: “Sa tuig nga si Haring John [Sigismund] miluwat sa iyang kataposang karta, nga naggarantiyag bug-os nga kagawasan sa relihiyon ngadto sa labing masupakon sa tanang sekta sa repormasyon, ang Protestanteng mga teologo nagdayeg pa kang Calvin tungod sa pagsunog nga buhi kang Servetus, ang Inkwisisyon nag-ula sa dugo sa mga Protestante sa Netherlands, . . . ug milabay pa ang kapig 40 ka tuig una mohunong ang pagsunog sa mga tawo diha sa estaka sa Inglaterra tungod sa paghupot ug sayop nga relihiyosong mga hunahuna.”

Sa pagkamatuod, sumala sa pagpahayag niana sa usa ka komentarista, “sumala sa halos bisan unsang sukdanan​—tinong sumala sa sukdanan sa iya mismong panahon​—si Haring John Sigismund maoy talagsaong magmamando. . . . Iyang gihimo ang pagkadili-mapihigon nga timaan sa iyang paghari.” Kay nahibalo nga ang relihiyosong kalinaw maoy alang sa kaayohan sa Estado, siya nahimong mainitong manlalaban sa kagawasan sa konsensiya ug sa relihiyosong kagawasan.

Sa atong adlaw mismo, sa dihang mogimaw gihapon ang relihiyosong pagkamapihigon, mapuslanon nga atong palandongon ang nahitabo niadtong gamitoyng gingharian kanhi. Sulod sa hamubong yugto, ang Transylvania maoy usa gayod ka dili-mapihigong gingharian sa mapihigong panahon.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 14]

“Ang konsensiya dili ikapugos . . . among imando nga adunay kagawasan sa konsensiya diha sa among mga teritoryo.”​—Haring John II Sigismund

[Mga hulagway sa panid 12, 13]

Si Georgio Biandrata

Mga panid gikan sa librong gigama ni Biandrata ug Dávid, lakip ang duha sa mga hulagway nga nakapakurat sa mga Trinitarian

Si Francis Dávid atubangan sa Diet sa Torda

[Credit Lines]

Two Trinity line drawings: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris; all other photos: Országos Széchényi Könyvtár

[Picture Credit Line sa panid 14]

Pages 2 and 14: Országos Széchényi Könyvtár