Pag-ani sa Produkto nga Dunay mga Pako

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA COSTA RICA

KINING maong produkto dunay mga pako! Oo, husto ang imong nabasa​—kining giani sa tigbuhi dunay mga pako. Siyempre, ang matag maayong mag-uuma nahibalo nga ang iyang gimbuhaton nasentro sa pagpatunghag daghan, maayo nga produkto. Tinuod usab kini niining maong magtitikad​—siya kanunayng magbantay nga dili mohungoy pag-atake ang mga manunukob sama sa mga insekto, lawalawa, ug mga langgam. Inig ting-ani ang iyang trabaho modaghan, samtang maningkamot siya nga dili mapildi ang bililhong produkto nga gikugihan niyag alima sa tibuok panahon sa pag-ugmad. Kon siya molampos, ang iyang produkto​—nga dunay duha ka kinanindotan ug kolor nga mga pako sa kalibotan​—manungha diha sa libolibong kilometros gikan sa dapit nga kini gibuhi. Unsa kining talagsaong produkto? Oo, ang imong panaghap husto gayod​—mga alibangbang.

Ang pagbuhig alibangbang maoy usa ka negosyo nga mapuslanon kaayo. Kini maoy usa ka maayo ug makalingaw nga paagi sa pagtabang sa pagpreserbar sa nagkalainlaing mga espisye sa mga alibangbang. Karon, duna bay daghang pangutana nga misantop sa imong hunahuna? Pananglitan, unsa man gayod ang buhianan ug alibangbang? Sa unsang paagi kini gipalakaw? Ug unsay katuyoan niini? Sa dili pa nato tubagon kining mga pangutanaha, atong hisgotan kon sa unsang paagi nagsugod ang pagbuhi niining mahuyang nga mga linalang.

Kini Nagsugod sa Tsina

Sa daghang kasiglohan ang mga Insek nagsugod sa pagbuhi ug mga alibangbang ilabina alang sa ilang industriya nga seda. Apan, ang panginahanglan ug mga buhianag alibangbang, mitungha dili pa kaayo dugay. Sa katuigan sa 1970, usa ka eksibit sa buhi nga mga alibangbang gipasundayag diha sa isla sa Guernsey, nga layo sa baybay sa Inglaterra.

Ang dalayegong ideya sa proyekto sa Guernsey mao ang paghimog usa ka tropikanhong lasang nga dunay mga alibangbang, kansang lainlaing mga kolor ug disenyo makapabuhi sa lasang. Siyempre, kinahanglan nga butangan kini ug mga alibangbang nga lumad sa lugar sa tropiko. Apan sa unsang paagi makakuha ka ug mga alibangbang (nga ang gitas-on sa kinabuhi sa pipila ka espisye maoy duha o tulo lamang ka semana) nga ipadala nga buhi ug walay mamatay ngadto sa usa ka destinasyon nga libolibong kilometros ang gilay-on gikan sa ilang lumad nga yuta? Sa ingon niini nga paagi naugmad ang pagbuhi ug mga alibangbang sa komersiyal nga paagi.

Kon sa Unsang Paagi Gipalakaw ang Buhianan

Ang maayong higayon nga makakita ug ingon niini nga pagpalakaw ug buhianan nindot tan-awon. Ang pagkakita sa duol ug daghang nagkalidadis nga buhig-kolor nga mga pako makalingaw gayod tan-awon. Giduaw sa Pagmata! ang  kinadak-ang buhianan ug eksporter niining matanga sa negosyo diha sa Sentral Amerika, ang Butterfly Farm, sa Costa Rica. Kining maong buhianan dili lamang nag-eksportar ug giani nga mga pupa (cocoon o chrysalis) kondili kini adunay edukasyonal usab nga programa alang niadtong gustong masayod ug dugang bahin sa siklo sa kinabuhi ug biolohiya sa mga alibangbang.

Inigsulod nimo sa gisalimbongan nga tanaman sa alibangbang, mabihag ka dayon inigkakitag gatosan ka alibangbang nga naglupadlupad sa imong duol, nga nabestihan sa maanindot kaayong mga kombinasyon sa kolor​—ang pipila naglupadlupad ug nagsakdopsakdop, ang uban matahom kaayong nagpalutawlutaw sa kahanginan. Kining hayag, daghag-kolor nga mga linalang morag walay interes sa imong presensiya samtang gihimo nila ang ilang adlaw-adlawng alatubangon nga pagpaningaon, pagsanay, ug pagpangitlog. Nganong dili gayod kalikayan nga mahingangha ka? Ang pagkakita ug pagpanimaho sa alimyon sa mga tanom nga pagkaon ug puy-anan sa alibangbang​—lumad nga mga bulak nga ihalas ug mga tanom nga saging​—ikaw sa ngadtongadto makaamgo nga kining mga tanoma nagsilbing pagkaon ug salag sa mga alibangbang.

Ang bug-os nga gisalimbongan nga tanaman naghatag ug proteksiyon sa gagmitoyng mga itlog batok sa mga manunukob. Diha sa ilang natural nga pinuy-anan ang gidaghanon sa mabuhi gikan sa pagkaitlog ngadto sa pagkagulang maoy 2 porsiyento lamang gikan sa tanang itlog nga gipangitlog, apan diha sa mga pinuy-anan nga dunay salimbong sama sa Butterfly Farm, ang gidaghanon sa mabuhi motaas ug 90 porsiyento.

Ang hustong mga tanom kinahanglanon alang sa hustong pagpasanay ug pagpaugmad sa mga alibangbang. Busa, ang tanaman puno ug mga tanom nga kapangitlogan sa baye ug pagakan-on sa mga larva ug sa mga ulod. Ang dugos sa mga bulak nagsilbing pagkaon sa gulang nang mga alibangbang. Ang matag espisye sa alibangbang mangitlog diha sa usa lamang ka matang sa tanom, ug ang mga larva, sa baylo, mokaon niana lamang nga espesipikong tanom. Busa, kinahanglan nga ang buhianan dunay daghang tanom nga kapuy-an ug kalan-on.

Ang baye mangitlog ug duolan sa 100 ka itlog o kapin pa sa usa ka higayon. Kaamgid sila sa gagming nga mga tulo sa tubig nga ingon ka gamay sa tulbok sa kataposan niining mga pulonga. Dili lamang mangitlog siya diha sa espesipikong tanom kondili ang matag matang sa alibangbang mangitlog lamang diha sa espesipikong bahin sa tanom. Busa makita dayon sa tigbuhi ang mga itlog, kuhaon kini, ug hiposon. Kada adlaw ang mga tanom tan-awon kon duna bay mga itlog, ug kada adlaw ang mga itlog tan-awon kon duna bay nanggulhong mga larva. Human mogula gikan sa mga itlog, kaonon sa gigutom nga mga larva ang kabhang nga ilang gigawasan. Diha sa Butterfly Farm, sila ipahiluna diha sa mga tanom nga gibutang sa kaang diha sa sulod sa gagmayng mga hawla. Kinahanglang hinloan ug maayo ang mga hawla sa tibuok siklo sa kinabuhi sa mga ulod, kay kon pasagdan, masakit ug mamatay kini.

Human sa ilang ikatulong pagluno, o ang-ang sa matag pagluno, ang mga larva walay laing himoon kondili magsige lang ug kaon. Gikaingon nga kon ang pagtaas sa timbang sa tulo ka kilong masuso sama pa sa gikusgon sa pagtaas sa timbang sa usa ka ulod, ang masuso motimbang ug otso tonelada sa kataposan sa duha ka semana!

Sa ikalima ug sa kataposang pagluno, ang mga larva sagad mopilit sa usa ka sanga o sa kisame sa hawla, nga abtik kaayong naningkamot sa pagluno sa ilang panit, nga ang ilalom maoy usa ka nanggahi nga kabhang, nga gitawag ug pupa, o chrysalis. Niining panahona nga kinahanglang molihok dayon ang tigbuhi aron makabaton ug maayong resulta.

Ang mga pupa kinahanglang kolektahon kada adlaw, kay kana lamang ang  paagi nga matino ang ilang edad. Ang mga pupa​—mga 40 ngadto sa 100 kanila​—ayohon ug empake diha sa mga karton nga hanigan ug baga nga gapas. Ang mga tigbuhi ug mga eksporter dunay lugway nga mga napulo ka adlaw sa pagpadala sa mga pupa ngadto sa distribiyutor, kinsa mopadala dayon niini ngadto sa mga kliyente, nga sagad usa ka establisimento sa alibangbang o susamang matang sa institusyon. Kon dili kini ikapadala sulod sa lugway nga panahon, kini mahimong mga alibangbang panahon sa panaw ug mangamatay. Kon mapadala sa hustong panahon, ang mga alibangbang mogula gikan sa ilang kabhang nga libolibong kilometros gikan sa ilang pinuy-anan, nga walay kalibotan nga nadala sila sa laing lugar. Ang Butterfly Farm mopadalag mga 4,000 ngadto sa 6,000 ka pupa sa usa ka bulan ngadto sa mga institusyon sa tibuok kalibotan.

Ang buhianag mga alibangbang nagkadaghan sa tibuok yuta. Aduna nay mga buhianan sa El Salvador, Kenya, Madagascar, Malaysia, Pilipinas, Taiwan, Thailand, sa Tinipong Bansa ug, siyempre, sa Costa Rica. Dugang pa, ang gidaghanon sa mga institusyon alang sa mga alibangbang nagkadaghan sa matag labay sa tuig, nga nagpaarang sa mga tawo sa daghang bahin sa kalibotan sa pagkakita niining maanindot nga mga linalang.

Sa walay duhaduha, ang pagbuhi ug pag-ani sa produkto nga dunay mga pako magpadayon sa pagdulag usa ka dakong bahin sa ekolohiya aron mapreserbar ang talagsaong mga espisye sa mga alibangbang. Ang negosyo mahimong makaedukar usab sa mga tawo bahin sa mahuyang nga panagkaangay sa mga kahinguhaan sa yuta.

[Mga hulagway sa panid 18]

Ang mga tigbuhi mogamit ug net aron maproteksiyonan ang mga itlog ug mga larva (1). Ang mga pupa, sama niining usa nga gipakita dinhi (2), giempake diha sa mga karton ug gipadala ngadto sa tibuok kalibotan (3)

[Credit Lines]

Top left monarch butterfly and pupae: Butterfly House, Mittagong, Australia; middle left butterfly and butterflies on leaves: Courtesy of Buckfast Butterfly Farm

[Picture Credit Line sa panid 16]

K. Schafer/Audiovise