Pagpaniid sa Kalibotan

‘Kinagamyan sa Kalibotan’

“Ang kinagamyang tabili sa kalibotan,” nga duha ka sentimetros lang ang gitas-on, nadiskobrehan diha sa mga lungib sa Jaragua National Park sa Dominican Republic. “Kuyaw kaayong maughan ug tubig ang lawas niini, tungod kay ang panit niini mas dako kay sa gibug-aton niini,” matod sa The Times sa London. “Kini nga linalang dili lang kay mao ang kinagamyang tabili, kondili ang kinagamyan usab sa mga amniote, ang grupo nga naglangkob sa tanang 23,000 ka espisye sa reptilya, langgam ug sus-ang mananap.” Ang bugtong kakompetensiya niini sa pagkagamay mao ang usa ka tabili nga nagpuyo diha sa kasikbit nga British Virgin Islands. Ang mantalaan midugang: “Makaplagan usab diha sa Caribbean ang kinagamyang langgam sa kalibotan, ang Bee Hummingbird, nga lima ka sentimetros ang gitas-on, ug ang kinagamyang bitin, ang Lesser Antillean Threadsnake, nga makalusot sa sulod sa lapis kon kuhaan ug igsusulat sa tunga niini.”

 Mga Panagna Wala Gayod Matuman

“Alang sa grupo sa mga mananag-an, astrologo, ug tigpakakitag panan-awon, ang mga gipanagna sa tuig 2001 wala gayod matuman,” matod sa Alemang mantalaan nga Süddeutsche Zeitung. Mao kini ang panghinapos sa mga eksperto sa Forum for Parasciences sa Alemanya human masusi ang mga panagna nianang tuiga. Ang usa ka rason mao nga walay usa sa mga espiritista ang nakatagna sa mga pag-atake sa Septiyembre 11 o sa gubat sa Afghanistan. Wala usab nila matagna ang pag-us-os sa ekonomiya sa Alemanya. Sa kasukwahi, sila medyo malaomon bahin sa umaabot. Usa ka tigpakakitag panan-awon mapangahasong nagtagna nga ang “usa ka yugto sa kalinaw” sa kalibotan magsugod sa 2001. Bisan tuod panalagsang matinuod ang mga panagna sa tawo, walay usa ang makatagna sa tukma kon unsang mga tagnaa ang matinuod, matod sa mantalaan, nga midugang: “Apan, dunay dakong pamatuod nga ang tawo masayop gayod.”

Dakong Binuang ang Paglubong ug mga Bomba

“Dunay kapin sa 110 [ka milyong] bomba nga gilubong sa tibuok kalibotan. Ang pagkalot niini mokantidad ug $33 [ka bilyon] ug modangat ug 1,100 ka tuig kon ibase sa kapaspas sa pagpangalot niini sa karon,” nagtaho ang mantalaan sa Britanya nga The Guardian. “Ang mga bomba ginalubong nga 25 ka pilo nga mas paspas kay sa pagkalot niini,” ug sukad sa 1975, kapin sa usa ka milyong tawo ang nangapungkol o nangamatay tungod niini​—apil sa 300,000 ka kabataan. Katunga sa tanang hamtong ug kapin sa katunga sa tanang bata nga makatunob sa gilubong nga bomba mamatay sa dili pa makaabot sa ospital. “Ang mga sundalo gibantog nga dili kasaligan sa pagtala ug pagtipig ug mga rekord kon diin gipanglubong ang mga bomba,” midugang ang mantalaan, ug daghang “gipanglubong nga mga bomba mabanlas ug mabalhin na lang sa laing dapit, kasagaran diha sa luna nga wala lubngi ug mga bomba kanhi.” Bisan pag ang internasyonal nga pagpamaligya sa mga bomba nga batok sa mga sundalo nahunong na sa bug-os, mga 230 ka milyon hangtod sa 245 ka milyon pa ang gitipigan sa tibuok kalibotan. Sumala sa Internasyonal nga Kampanya sa Pagdili sa Paglubong sa mga Bomba, 15 ka gobyerno ug mga 30 ka organisasyon sa mga terorista ug mga pundok sa gerilya nagagamit gihapon niini.

Katalagman Naagoman sa “Monarch” nga Alibangbang

Ang usa ka grabeng bagyo sa tingtugnaw sa Enero, nga gisundan sa bugnaw kaayong temperatura, nakadaot sa duha ka kinadak-ang mga kolonya sa monarch nga mga alibangbang sa Mexico. Sumala sa taho diha sa The New York Times, gibanabana sa mga tigdukiduki nga “74 porsiyento sa mga monarch diha sa kolonya sa Sierra Chincua ug 80 porsiyento diha sa kolonya sa Rosario ang nangamatay. Apil sa pipila sa mas gagmayng mga kolonya, . . . ang mga alibangbang niining dagkong mga kolonya maoy gigikanan sa tanang mga monarch sa sidlakang Tinipong Bansa ug Canada.” Mga 220 ka milyon ngadto sa 270 ka milyong alibangbang ang mikaging sa kabugnaw ug nangatagak gikan sa ilang gibatogang mga kahoy, nga natabonan ang yuta sa giladmong kapin sa 30 sentimetros diha sa pipila ka dapit. Bisan tuod gituohan nga kini nga panghitabo dili makapuo sa espisye, ang mga tigdukiduki nag-ingon nga sanglit nakunhoran ang gidaghanon niini, sa umaabot ang maong mga alibangbang peligrong maapektohan sa klima ug sakit. Ang mga monarch ilado tungod sa ilang talagsaong mga paglalin nga magpanon paamihanan gikan sa Mexico matag tingpamulak. Sila mangitlog didto sa habagatang Tinipong Bansa. Kini magpadaghan ug samot sa mga alibangbang aron mapadayon ang paglalin, nga makaabot hangtod sa Canada sa ting-init.

“Tukma Unya Balaknon Pa”

“Dili sama sa gituohan kaniadto,” ang Bibliya “dili tinumotumo ug gibase sa tinuod nga impormasyon,” matod sa Terre sauvage, usa ka Pranses nga magasin bahin sa kinaiyahan. Ang mga naturalista nga nagtrabaho didto sa Israel nag-ingon nga ang Bibliya, bisag usa ka relihiyosong basahon, naundan ug “sibo ug tukma nga zoolohikal nga mga komento.” Ang artikulo nag-ingon nga “ang mga Salmo ug Proverbio maoy bililhong mga tinubdan sa impormasyon” alang sa mga naturalista, ug kini midugang: “Ang basahon sa Job . . . naghatag ug tukma unya balaknon pa nga paghubit sa pagmabdos sa ibex maingon man sa kinaiyanhong pinuy-anan sa ihalas nga asno ug sa hippopotamus.”

Ang “Talagsaong Parisan”

“Ang bisan unsang relasyon tali sa usa ka bayeng leyon ug nating oryx madahom nga dili magdugay, ug makamatay alang sa nati,” matod sa The Economist. Apan, ang gipataban nga hulagway sa maong artikulo nagpakita ug bayeng leyon ug nati nga malinawong naglubog nga nagtapad. Ang artikulo nagpadayon sa pag-ingon: “Kining talagsaong parisan nakit-an diha sa reserbasyon sa ihalas nga kahayopan sa Samburu, Kenya, niadtong Disyembre 21, ug gisundan ug gikuhaag hulagway . . . sa duha sa letratista sa ihalas nga kahayopan, hangtod nga dihay laing leyon nga mipatay sa nati sa Enero 6.” Kini ba maoy usa ka kaso sa “pagtimaan,” diin sagopon sa kapuling inahan ang laing hayop ingong anak human nga kini di pa dugayng nanganak? Wala kana paluyohi sa ebidensiya, matod sa The Economist. “Ang nakahimo niining kasoha nga talagsaon mao nga ang inahan sa oryx buhi ug nagpasuso pa, ug nga ang bayeng leyon batan-on pa ug walay timailhan nga nakapanganak sukad.” Dugang pa, “ang bayeng leyon mao ang nagsunodsunod sa nati (pananglitan sa dihang mibalik kini sa iyang inahan aron sa pagsuso), imbes nga ang nati unta maoy magsunodsunod sa bayeng leyon.” Ang artikulo mihinapos: “Usa ka misteryo kon nganong buot niyang sagopon ang usa ka linalang nga makapukaw unta sa iyang kinaiyanhong pangisip sa pagpatay sa nati ug sa pagkaon niini.”

Giabandonar nga mga Binuhi

“Kon ibase sa matag tawo, ang mga Australiano nanag-iyag mas daghang binuhi kay sa bisan unsang ubang katilingban sa kalibotan,” matod ni Hugh Wirth, ang nasodnong presidente sa Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals. Apan, ang mantalaang The Australian nagtaho nga “135,000 ka binuhi ang giabandonar sulod sa tuig 2000-01” ug nga “halos 60 porsiyento niadtong mga hayopa gipatay sa maluluy-ong paagi.” Nganong daghan man kaayong hayop ang giabandonar? Ang usa ka rason mao nga kanunayng pilion sa mga tawo ang mga liwat sa mga hayop nga dili angay sa ilang kahimtang. Ang mga ginikanan sigeng masayop sa pagpalit ug pangtrabaho nga mga iro​—mga iro nga nagkinahanglan ug dugayng pagbansay, ehersisyo, ug pag-atiman​—alang sa ilang mga anak. Apan, ang pangtrabaho nga mga iro maoy hinungdan nga daghan ang napaakan ug iro. Kon bahin sa pagpilig binuhi, ang The Australian miingon: “Ayaw pagpilig binuhi binase sa imong pagbati. Tagda ang gidak-on sa imong lugar, mga kahimtang sa pamilya ug kahimtang sa panalapi. Ayaw langana pagbansay ang iro aron mosunod dayon sa isugo. Kon ilanganlangan nimo ang pagtudlo, mas mokubol ang dili-maayong batasan niini. Hinumdomi nga ang pagpalit ug hayop maoy usa ka transaksiyon nga dunay malungtarong epekto.”

Mga Simtoma sa Bag-ong Sakyanan

“Ang mga tigdukiduki . . . nakakaplag ug dagkong mga sukod sa makahilong mga baho diha sa sulod sa bag-ong mga sakyanan hangtod sa unom ka bulan o mas dugay pa human kini mahalin,” matod sa Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation (CSIRO) sa Australia. Ang pipila niining makahilo nga mga baho sa sulod sa bag-ong mga sakyanan naglakip sa benzene, acetone, ethylbenzene, n-hexane, toluene, ug mga xylene isomer​—ngatanan makadaot sa mga tawo. Ang mga drayber nga makahanggab niining mga kemikala mahimong makaagom ug labad sa ulo, pagkakatulgon, kalibog, ug pangatol sa mga mata, ilong, ug tutonlan. Sumala kang Dr. Steve Brown, pangulo sa panukiduki sa CSIRO sa pagkontrolar sa kalidad sa hangin, “ang paglingkod diha sa sakyanan makaladlad kanimo sa mga sukod sa makahilong mga baho nga pila ka pilo nga labaw kay sa mga limitasyon nga gilatid sa National Health & Medical Research Council sa Australia.” Aron makunhoran ang lagmit nga mga kapeligrohan, si Brown nagsugyot nga, kutob sa mahimo, “paneguroon [sa mga tag-iyag bag-ong sakyanan] nga makasulod ang daghang hangin gikan sa gawas sa sakyanan samtang sila nagdrayb, nga labing menos hangtod sa unom ka bulan human mapalit ang sakyanan.”