Usa ka Dalangpanan Alang sa Pag-imprenta ug Bibliya

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BELGIUM

Duolan sa 500 ka tuig kanhi, ang unang pinatik nga mga kopya sa kompletong Bibliya giimprenta sa Antwerp, Belgium. Unsay nakadani sa mga tig-imprenta ug Bibliya sa pag-adto nianang siyudara? Unsang mga kapeligrohan ang ilang naagoman tungod sa pag-imprenta sa Bibliya? Aron mahibaloan nato, kinahanglang mobalik una kita sa unang bahin sa ika-16 nga siglo.

ANG Antwerp nahiluna sa bokana sa Scheldt River, 89 kilometros gikan sa Amihanang Dagat. Sa ika-16 nga siglo, sulod sa gitawag nga bulawanong yugto niini, ang Antwerp nakasinatig wala-hitupnging pag-uswag sa ekonomiya. Gani, ang siyudad kusog nga miuswag ug nahimong kinadak-ang dunggoanan sa Uropa ug usa sa pipila ka siyudad sa Kasadpang Uropa nga may kapin sa 100,000 ka molupyo.

Ang pag-uswag sa Antwerp nakadani sa mga negosyante gikan sa tibuok Uropa. Kini ug ang padayong pag-uswag nakaamot sa mas matinugotong tinamdan sa mga awtoridad sa siyudad, nga nagtugot sa Antwerp nga mahimong lamboanan sa bag-ong mga ideya. Ang matinugotong kahimtang nakadani sa mga tig-imprenta kinsa mibati nga didto luwas ang pag-imprenta ug pagpakaylap niining bag-ong mga ideya. Sa wala madugay, ang ika-16 nga siglong Antwerp nahimong pinuy-anan sa 271 ka tig-imprenta, tigpatik, ug mga tigbaligyag basahon. Ang mga mahistrado niadtong panahona mapasigarbohong naghubit sa ilang siyudad ingong “dangpanan ug mauswagong dapit alang sa tanang matang sa arte, siyensiya, nasod ug moralidad.”

Pagsunog sa mga Basahon ug mga Monghe

Lakip sa bag-ong mga ideya nga giimprenta ug gipakaylap mao kadtong iya ni Martin  Luther (1483-1546). Siya mao ang lider sa Repormasyon, usa ka relihiyosong kalihokan nga mitultol sa pagkatukod sa Protestantismo. Unom ka bulan lamang human sa pagsugod sa Repormasyon, ang mga sinulat ni Luther makaplagan na diha sa mga tindahag basahon sa Antwerp. Dili ikatingala nga wala mahimuot ang Simbahang Katoliko. Sa Hulyo 1521 giawhag sa simbahan ang publikong pagsunog didto sa Antwerp sa 400 ka basahon nga iya kono sa erehiya. Duha ka tuig sa ulahi, duha ka mongheng Augustinian nga taga-Antwerp kinsa miuyon sa mga ideya ni Luther ang gisunog nga buhi diha sa estaka.

Kini nga mga pag-atake wala makapahunong sa grupo sa isog nga mga tig-imprenta sa Antwerp. Ang kaisog niadtong maong mga tig-imprenta may dakong bahin sa pagpaposible nga ang Bibliya mabasa sa ordinaryong tawo. Kinsa ang pipila sa maong mga tig-imprenta?

Tig-imprenta nga Nahimong Martir

Si Adriaen van Berghen maoy usa ka tig-imprenta ug tigbaligyag basahon. Sa 1522 gibutang siya sa sepohan tungod sa pagbaligyag mga basahon ni Luther ug gisentensiyahang mabilanggo wala madugay human niadto. Giparol siya apan mibalik dayon siya sa iyang trabaho. Misugod na usab siya sa pag-imprenta​—niining higayona ang bahin sa Olandes nga hubad sa “Bag-ong Tugon” ni Luther. Gipatik kini niadtong 1523, usa lang ka tuig human mapatik ang “Bag-ong Tugon” ni Luther ngadto sa Aleman.

Apan, sa 1542 sa dihang nakaplagan ang daghang gidili nga mga libro didto sa iyang balay sa Delft, sa Netherlands, gidakop na usab si Van Berghen. Una, gihatagan siyag gaan nga sentensiya sa huwes​—duha ka oras nga magbarog sa damba nga bitayanan sa kriminal nga may “pipila ka gidiling mga libro nga gisab-it sa iyang liog.” Apan sa ulahi, giusab ang sentensiya ni Van Berghen ngadto sa silot nga kamatayon, ug ang maisog nga tig-imprenta gipunggotan ug ulo.

Ang Panaplin nga Nota Gibugtian sa Iyang Kinabuhi

Niadtong mga adlawa, si Jacob van Liesvelt mao ang labing daghag naimprenta nga Bibliya sa Olandes nga pinulongan . Nakapatik siya ug 18 ka edisyon sa Bibliya sa Olandes. Sa 1526 iyang giimprenta ang kompletong Bibliya sa Olandes. Ang maong Bibliya naimprenta upat ka tuig sa wala pa ang unang kompletong inimprenta nga Bibliya sa Pranses ug siyam ka tuig sa wala pa mapatik ang unang kompletong inimprenta nga Bibliya sa Iningles! Sa dakong bahin, ang Bibliya ni Van Liesvelt gibase sa Aleman nga Bibliya ni Luther nga wala pa mahuman niadtong tungora.

Ang kataposang Olandes nga edisyon ni Van Liesvelt, sa 1542, naundan ug mga woodcut o mga kinulit diha sa kahoyng bloke nga gipaluta sa papel, ug bag-ong panaplin nga mga nota. Pananglitan, tupad sa Mateo 4:​3, usa ka woodcut ang naghulagway sa Yawa ingong bungoton nga monghe nga nagkupot ug rosaryohan ug may tiil sa kanding. Apan, ang panaplin nga mga nota ang nakapukaw sa kasuko sa Simbahang Katoliko. Ang usa ka nota​—nga “Ang kaluwasan modangat pinaagi lamang kang Jesu-Kristo”​—mao ang gibasehan sa paghukom ug kamatayon kang Van Liesvelt. Bisan pag nangatarongan si Van Liesvelt nga ang  iyang Bibliya giimprenta nga may pagtugot sa simbahan, gipunggotan siyag ulo didto sa Antwerp niadtong 1545.

Giaprobahan sa Sinugdan, Dayon Gidili sa Ulahi

Sa kasamtangan, sa Pransiya ang iladong makitawhanon nga Katoliko nga si Jacques Lefèvre d’Étaples napuliki sa paghubad sa Bibliya gikan sa Latin ngadto sa Pranses, bisan tuod ug mikonsulta usab siya sa orihinal nga Gregong teksto. Gusto ni D’Étaples nga mabasa ang Bibliya sa ordinaryong mga tawo. Siya misulat: “Ang panahon moabot sa dihang si Kristo isangyaw sa putli nga paagi ug dili sinambogan sa tawhanong mga tradisyon, nga wala pa mahitabo karon.” Sa 1523 iyang gipatik ang Pranses nga hubad sa “Bag-ong Tugon” didto sa Paris. Ang mga teologo sa dungganong Sorbonne University wala mouyon sa iyang hubad tungod kay kini gihubad sa diyalekto. Kay nag-atubang sa ilang mga pag-atake, si D’Étaples mikalagiw sa Paris ug miadto sa Strasbourg sa amihanan-silangang Pransiya.

Tungod niining maong pagsupak, ang mga tig-imprenta sa Pransiya wala na mangahas sa pag-imprenta ug Bibliya sa Pranses nga pinulongan. Busa, asa man imprentahon ni D’Étaples ang iyang Bibliya? Ang Antwerp mao ang makataronganong kapilian. Ang edisyon sa Bibliya ni D’Étaples sa 1530, nga giimprenta didto sa Antwerp ni Merten de Keyser, mao ang unang Pranses nga hubad sa Bibliya sa usa ka tomo. Makaiikag, si De Keyser nag-imprenta niining hubara uban sa pagtugot sa Catholic University sa Louvain, ang kinakaraanan nga unibersidad sa Belgium, ug sa pagtugot mismo sa Balaang Romanong Emperador Charles V! Bisan pa niana, sa 1546 ang hubad ni D’Étaples gidugang sa listahan sa mga libro nga gidili alang sa Katolikong mga magbabasa.

“Nakuha sa Obispo ang mga Basahon . . . Nabatonan ni Tyndale ang Kuwarta”

Sa Inglaterra sa mao ra gihapong panahon, gustong hubaron sa ordinadong pari nga si William Tyndale ang Bibliya ngadto sa Ingles. Apan, gisaway siya pag-ayo sa obispo sa London nga si Cuthbert Tunstall. Sa dihang naamgohan ni Tyndale nga dili niya mahubad ang Bibliya sa Inglaterra, mikalagiw siya ngadto sa Alemanya. Sa kataposan, sa Pebrero 1526, milampos siya sa pag-imprenta sa iyang unang kompletong Iningles nga hubad sa “Bag-ong Tugon.” Wala pay usa ka bulan ang miagi, ang unang mga kopya niining maong hubad nakaabot na sa Inglaterra.

Apan, ang obispo nga si Tunstall determinado nga mapugngan ang ordinaryong mga tawo sa pagbasa sa Bibliya. Busa, iyang gisunog ang matag kopya sa bersiyon ni Tyndale nga iyang makita. Bisan pa niana, kini padayong napasa ngadto sa lainlaing mga tawo. Busa gihikay sa obispo, pinaagi sa negosyante nga ginganlag Packington, nga paliton ang tanang pondong mga Bibliya ni Tyndale sa dili pa kini ikapadala sa Inglaterra. Gidawat ni Tyndale ang maong tanyag ug gigamit ang kuwarta  sa pagpauswag sa iyang paghubad ug pag-imprentag rebisadong edisyon. “Ug busa maayo ang dagan sa panghitabo,” matod sa usa ka magsusulat sa maong panahon. “Nakuha sa Obispo ang mga basahon, nadawat ni Packington ang mga pasalamat, ug nabatonan ni Tyndale ang kuwarta.” Busa, nga wala tuyoa gigastohan sa obispo sa London ang paghubad ni Tyndale sa Bibliya!

Ang Koneksiyon ni Tyndale sa Antwerp

Apan bisan human mapalit ug masunog kining tanang kopya, padayon gihapong nakaabot sa Inglaterra ang daghang kopya sa “Bag-ong Tugon” ni Tyndale. Sa unsang paagi naposible kadto? Duha ka maisog nga tig-imprenta sa Antwerp, si Hans ug Christopher van Ruremond, ang nag-imprenta ug daghang tinago nga edisyon sa “Bag-ong Tugon” ni Tyndale. Bisan pag kining mga Bibliyaha adunay daghang sayop sa pag-imprenta, ang mga tawo sa Inglaterra ganahan gihapong mopalit niini.

Apan, sa 1528, si Hans gibilanggo didto sa London tungod sa pag-imprenta ug 1,500 ka kopya sa “Bag-ong Tugon” ni Tyndale ug sa pagpayuhot ug 500 ka kopya ngadto sa Inglaterra. Lagmit namatay siya sa bilanggoan sa Inglaterra. Sa 1531, ang igsoon ni Hans nga si Christopher nabilanggo usab sa Inglaterra tungod sa pagbaligya sa “Bag-ong Tugon.” Lagmit si Christopher namatay usab sa bilanggoan.

“Ang Labing Halangdong Handomanan ni Tyndale”​—Giimprenta sa Antwerp

Gikan sa 1529 hangtod sa 1535, gigugol ni Tyndale ang kadaghanan sa iyang panahon sa Antwerp, diin ang palibot mas nakatabang sa iyang trabaho. Didto, sa 1530, si Merten de Keyser nag-imprenta sa hubad ni Tyndale sa Pentateuko, diin ang ngalang Jehova nakita sa unang higayon sa Iningles.

Sa Mayo 1535, si Tyndale gidakop didto sa Antwerp. Samtang nagkaluya siya sa bilanggoan, usa sa iyang mga estudyante, si Miles Coverdale, nagkompleto sa hubad ni Tyndale sa Hebreohanong Kasulatan. Sa Oktubre 6, 1536, sa Vilvoorde, Belgium, si Tyndale gigaid sa estaka, giluok, ug gisunog. Ang iyang kataposang giingon mao: “Ginoo, bukha ang mga mata sa Hari sa Inglaterra!”

Ang Kabilin ni Tyndale

Wala magdugay human sa pagpatay kang Tyndale nga si Haring Henry VIII sa Inglaterra nagtugot sa usa ka hubad sa Bibliya nga pagabasahon diha sa mga simbahan. Giimprenta kini ni Matthias Crom, laing tig-imprenta sa Antwerp. Kining Bibliyaha, nga komong nailhan nga Matthew’s Bible (ginganlan sa ngalan ni Thomas Matthew), sa pagkatinuod naundan sa hubad ni Tyndale. * Pagkasukwahi gayod nga ang mga obispo niining tungora naggamit na sa hubad nga ilang gisunog pipila ka tuig nga sayosayo pa​—ang hubad nga tungod niana gipatay si Tyndale!

Kadaghanan sa hubad ni Tyndale napreserbar diha sa King James Version. Busa, daghang pamulong gikan sa King James Version nga may dakong impluwensiya sa Iningles nga pinulongan ang gimugna ni Tyndale ug orihinal nga giimprenta didto sa Antwerp. Sumala ni Propesor Latré, ang impluwensiya ni Tyndale sa pinulongang Iningles mas dako pa kay sa iya ni Shakespeare!

Sa ikaduhang bahin sa ika-16 nga siglo, nawala na ang relihiyosong pagkamatugoton sa Antwerp ug ang posisyon niini ingong dalangpanan alang sa pag-imprenta ug Bibliya. Sa panguna, kini nga kausaban maoy tungod sa paglutos nga gipahinabo sa Kontra Repormasyon sa Simbahang Katoliko. Bisan pa niana, ang kaisog ug mga sakripisyo niadtong unang mga tig-imprenta ug Bibliya sa Antwerp nakaamot ug dako aron mabasa ang Pulong sa Diyos sa tibuok kalibotan karon.

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 19]

Ibabaw: Manomano nga pagpahiluna sa metal nga mga bloke diha sa imprentahan; si Martin Luther nga naghubad sa Bibliya; karaang mapa sa siyudad sa Antwerp

[Hulagway sa panid 20]

Estante sa basahon ni Jacob van Liesvelt

[Mga hulagway sa panid 21]

Si Jacques Lefèvre d’Étaples ug ang ulohang panid sa iyang edisyon sa Bibliya sa 1530, nga gipatik sa Antwerp

[Hulagway sa panid 21]

Publikong pagsunog sa Iningles nga mga Bibliya didto sa London

[Mga hulagway sa panid 22]

Si William Tyndale, usa ka panid gikan sa iyang Bibliya, ug si Miles Coverdale

[Picture Credit Lines sa panid 20]

Page 19: Typesetter: Printer’s Ornaments/by Carol Belanger Grafton/Dover Publications, Inc.; Luther: From the book Bildersaal deutscher Geschichte; map: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; page 21: Portrait: From the book Histoire de la Bible en France; Bible page: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris; burning Bibles: From the book The Parallel Bible, The Holy Bible, 1885; page 22: Tyndale: From the book The Evolution of the English Bible; Coverdale: From the book Our English Bible: Its Translations and Translators