Nasikop sa Bulawanong Tinulo

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA DOMINICAN REPUBLIC

USA ka olmigas nagkapagkapag sa usa ka punoan sa kahoy, nga walay hanaw sa kapeligrohan sa unahan. Sa kalit, ang usa ka bitiis mipilit, dayon ang pikas, hangtod ang olmigas nabitik diha sa samag-dugos nga tagok sa kahoy. Usa pa ka bulawanong tinulo sa tagok midahili, ug ang olmigas natabonan niini sa bug-os. Dili na posible nga moikyas. Sa kataposan, ang hagkot nga tibugol nga may unod nga olmigas natagak sa yuta. Ang nasikop nga olmigas gibanlas sa ulan ngadto sa suba, diin kini nalubong sa binanlas. Mga milenyo sa kaulahian ang olmigas nadiskobrehan, nga bug-os napreserbar diha sa bulawanong tinulo. Ang tagok nagahi nga nahimong amber​—usa sa labing bililhong mga bahandi sa tawo.

Unsa ka daghan ang atong nahibaloan bahin sa amber? Ang amber ug mga insekto nga nahilubong niini may ikasugilon ba kanato bahin sa kagahapon? Kini ba mohatag ug paagi aron mabuhi pag-usab ang mga linalang nga dugay nang napuo?

Bulawan sa Amihanan

Sa libolibong katuigan, naikag ang tawo sa misteryosong mga sinugdan sa amber ug sa masilakon, bulawanong katahom niini. Gawas pa, ang amber daw nagpasundayag ug makapahinganghang mga gahom! Sa mga 600 W.K.P., ang Gregong siyentipiko nga si Thales miingon nga kon ang amber ibagnos sa panapton, mopilit diha niini ang mga balhibo o gagmayng mga uhot. Kining “makapahinganghang gahom” maoy pondong elektrisidad. Sa pagkatinuod, sa pipila ka pinulongan ang pulong alang sa “elektrisidad” gikuha gikan sa Gregong pulong alang sa amber​—ang elektron. Maoy kapig duha ka libong katuigan sa ulahi nga nadiskobrehan sa Ingles nga doktor nga si William Gilbert nga ang mga substansiya gawas sa amber makapatungha usab ug pondo nga elektrisidad.

Usa ka panahon tali sa 54 ug 60 K.P., ang Romanong Emperador Nero nagsugo sa usa ka opisyal sa kasundalohan nga pangitaon ang tinubdan niining bililhong substansiya. Sa pagpanaw paingon sa amihanan,  iyang nakaplagan kini​—ang Baltic Coast—​ug siya mipauli nga nagdalag ginatos ka librang amber. Sa Roma ang amber gipabilhan tungod sa katahom niini ug sa gituohang katakos niini sa pagpanalipod sa nagdala niini batok sa kadaotan. Kini ingrediente usab sa mga medisina ug panghaplas. Ang Romanong historyano nga si Pliny mitaho nga ang amber popular kaayo nga ang bili sa usa ka pigurin nga amber mahal pa kaayo kay sa maayog lawas nga ulipon!

Ang kinasayohang mga sibilisasyon sa amihanang Uropa migamit ug amber, nga usahay gitawag ang bulawan sa amihanan, aron ibaylo sa puthaw, tumbaga, ug ubang mga manggad gikan sa habagatan. Panahon sa Edad Medya, ang negosyo sa amber ug pagpamuhat ug mga butang ginamit ang amber sa Uropa mapig-otong gikontrolar sa Teutonic Knights, nga niadtong panahona bag-o pang nakauli gikan sa mga Krusada. Ang dili-awtorisadong pagpangolekta ug amber may silot nga kamatayon.

Kasamtangan, sa islang Quisqueya sa Caribbean, nga karon Dominican Republic ug Haiti, ang Taino nga mga Indian nakadiskobre usab ug amber. Sa dihang si Columbus unang miduaw sa Quisqueya sa 1492, siya mihatag ug usa ka tuhog nga sinawng lobitos nga amber ngadto sa batan-ong pangulo sa isla. Gitaho nga si Columbus natingala sa dihang sa baylo siya nakadawat ug parisan sa sapatos nga inadornohag mga lobitos nga amber!

Unsay Amber?

Ang amber gikan sa Dominican Republic mao ang migahing tagok sa napuo nang espisye sa usa ka tropikal nga kahoy nga dagkog dahon. Ang pila ka kabanay nga espisye, nga sa lokal nailhang algarroba, nagtubo gihapon sa dapit sa Caribbean, ingon man sa Sentral Amerika ug Amerika del Sur. Bisan pa niana, ang espisye nga kaamgid kaayo sa karaang “kahoy nga amber” sa Dominican Republic makaplagan lamang sa Silangang Aprika. Ang amber gikan sa Baltic nga rehiyon sa Uropa naggikan sa usa ka kahoyng pino.

Sa unsang paagi maporma ang amber? Una, mahimong mabuka ang panit sa kahoy​—usa ka sanga mabali, mahiwa ang lawas sa kahoy o ang punoan ginaatake sa mga bakukang nga tiglungag sa kahoy. Unya ang hagkot nga tagok mosirit aron tak-opan ang nasamad. Ang mga insekto o uban nga gagmayng mga insekto nga sa kaalaot nasakpan sa tagok ngadtongadto bug-os nga maputos. Lahi sa duga sa kahoy, nga gilangkoban sa tubig ug mga sustansiya, ang tagok gilangkoban sa mga terpene, mga alkohol, ug mga ester. Kining maong mga kemikal daw magsilbing tigpauga ug antibiotiko. Kini magbalsamar sa nasakpang mga insekto ug mga tanom. Kon maayo ang mga kahimtang sa kalikopan, ang tagok inanayng mogahi nga mahimong amber, nga mapreserbar ang mga nasulod niini sulod sa daghang milenyo. Busa, ang amber maoy napreserbar nga tagok gikan sa karaang mga kahoy.

Pagkaplag sa Nawala nga Bahandi

Bisan pag ang amber makita sa tibuok yuta, mga 20 lang ka dapit ang adunay igong amber nga mahimong may-ganansiya ang pagmina niini. Sa pagkakaron, ang kadaghanang amber ginamina sa Baltic nga rehiyon sa Silangang Uropa, sa Dominican Republic, ug sa pipila ka bahin sa Mexico.

Ang pagmina sa amber maoy hago nga trabaho. Daghang siyentipiko nagtuo nga aron ang tagok mahimong amber, kinahanglang malubong kini  ilalom sa yuta, kasagarang diha sa umog nga yutang-kulonon o sa balasong binanlas. Ang daghang minahan sa Dominican Republic anaa sa habog, gansangon nga kabukiran nga napunog lunhaw, nait-tropikanhong lasang. Maabot lang kini pinaagi sa pagbaktas o pagsakayg asno agi sa titip nga mga dalandalan sa bukid.

Ang pipila ka minahan maoy luag, laglom nga mga gahong. Apan ang uban maoy pig-ot nga mga tunel nga ang gitas-on moabot ug 200 metros. Kay ang makinarya ug mga dinamita makabuak sa amber, ang mga minero maghago gayod sa pagsilsil sa gahi nga bato ug bug-at nga yutang kulonon pinaagig kamot, nga magagamit sa mga tigib, piko, ug pala. Kasagarang kandila lamang ang tinubdan sa kahayag sa minero.

Sagalsalong Bato nga Nahimong Hamis nga Dayandayan

Sa pagkatangtang sa amber gikan sa naglibot nga bato, dad-on kana sa minero ngadto sa sanag nga kahayag sa adlaw, hugasan kana, ug silsilon ang daw bato sa usa ka tumoy. Unya pahiran niyag lana ang dayag nga bahin aron matan-aw ang unod sa amber. Mangita siyag mga nasikop​—migahi nga taludtorang mga hayop, mga insekto, o ubang organikong materyal nga tingali nasulod sa amber. Mahimong makita ang usa ka insekto diha sa 1 sa 100 pirasong Dominican nga amber. Sa kaatbang, ang mga insekto mopatim-aw diha sa 1 lang sa 1,000 ka pirasong Baltic nga amber. Sa bahin, tungod kini kay ang Baltic nga amber sagad lagomon, samtang ang kapin ug 90 porsiyento sa Dominican nga amber maoy sihagon.

Ang amber klasipikahon pag-ayo sumala sa gidak-on, porma, kolor, ug unod. Kadaghanan sa libolibong piraso sa amber nga makuha kada semana maoy gagmay. Apan dili ang tanan. Usa ka pirasong Dominican nga amber may timbang nga mga 8 kilos! Ang gagmayng mga piraso nga walay mga unod gamiton para alahas, samtang ang labing bililhong mga piraso ireserba alang sa pribadong mga tigkolekta o mga museyo.

Ang labing komon nga amber maoy sulaw nga dalag ug bulawan. Ang pipila ka piraso sa asul nga amber ginamina kada bulan sa Dominican Republic. Ang berdeng amber mas talagsa ra. Gihunahuna nga ang nakaingon sa nagkadaiyang mga kolor mao ang mga kausaban sa kemikal nga komposisyon sa tagok ug sa minerales sa naglibot nga yuta.

Mga Panghanduraw Bahin sa Usa ka Lasang Kanhi

Tungod sa talagsaong mga kinaiya niini, ang amber ug ang “mga nasikop” niini mas malungtaron kay sa lunhaw nga tropikanhong kalikopan nga tinubdan niini. Ang organikong materyal diha sa kadaghanang mga fossil nabato na​—ang orihinal nga mga bahin niini gipulihan ug minerales. Sa laing bahin, ang amber mismo maoy organiko, sama ra sa mga hayop o mga tanom nga tingali nasulod niini. Kon sihagon kini, ang karaang mga bahandi niini matun-an ug maletratohan nga kini dili maunsa. Busa, pinaagi sa amber mabatonan ang impormasyon bahin sa kagahapon kay kini adunay rekord dili lang bahin sa mga insekto ug sa gagmayng taludtorang mga hayop kondili hasta sa mga tanom ug sa klima sa mga kalikopan nga dugay nang nahanaw.

 Unsa ang labing bililhong mga unod niini? Nagdepende kanag dako sa opinyon sa tigkolekta. Ang pipila sa labing mahal nga mga unod mao kadtong giila sa mga mahigugmaon sa amber ingong tulo ka bahandi​—mga tanga, mga tabili, ug mga baki. Kay sila mas dagko ug mas kusgan kay sa daghang insekto, ang kadaghanan dali nga makaipsot sa pagkasikop sa tagok. Kadtong nasikop kasagarang gagmay kaayo o tingali luya tungod sa sakit o nasamdan sa mga manunukob. Unsa ka talagsaon ang maong mga kaplag? Talagsaon kaayo! Usa ka tigkolekta nagbanabana nga 30 ngadto 40 lamang ka tanga, 10 ngadto 20 ka tabili, ug 8 o 9 ka baki ang nakaplagan sukad. Kadtong makaplagan bililhon gayod. Ang usa ka pirasong Dominican amber nga may gamayng baki nakaplagan niadtong 1997, ug kadto gibilhan ug kapin sa $50,000.

Alang sa pipila ka siyentipiko, ang ubang mga matang sa nasikop mas makaiikag pa. Kay ang mga insekto kadaghanang masikop dayon, ang daghang piraso sa amber adunay “mga pasiklap” sa karaang kasaysayan. Ang mga timailhan sa panggawi sa insekto, sama nianang sa manunukob ug sa tukbonon niini, mapanid-an. Ang pipila ka espesimen nga may mga itlog, taligawas nga ulod, mga uloran sa lawalawa nga may sulod nga binhi, o mga lawalawa nga bag-ong napusa makapaposible nga ang mga siyentipiko makatuon sa mga ang-ang sa pagtubo sa insekto. Usa ka pirasong amber, nga gitipigan sa usa ka museyo sa Stuttgart, Alemanya, adunay karaang balayan sa 2,000 ka olmigas.

Sa susama, ang impormasyon bahin sa mga tanom sa lasang kanhi inanayng mahipos gikan sa mga nasikop niana. Tungod sa mga bulak, mga uhong, lumot, mga dahon ug mga liso nga napreserbar sa amber, ang daghang karaang mga tanom ug mga kahoy nailhan. Dugang pa, ang mga siyentipiko nakapaneguro nga ang mga kahoyng igira presente usab, bisan pag walay dahon o sanga niini nga nakaplagan. Ngano man? Kay ang ubay-ubayng espisye sa buyog nadiskobrehan diha sa amber​—mga buyog nga nasayrang mopuyo lamang sa mga kahoyng igira. Busa, makataronganon ang pagbanabana nga ang mga kahoyng igira nagtubo usab sa lasang.

Pagtagik Pag-usab sa Kasaysayan sa Kagahapon?

Pila ka tuig nga milabay ang usa ka popular nga salida sa sine gipasukad sa pangagpas nga ang mga dinosaur mabuhi pag-usab gikan sa DNA sa dugo sa dinosaur nga makaplagan diha sa mga lamok nga nasulod sa amber. Ang daghang siyentipiko nagduhaduha nga kini posible gayod. Ang tanang buhing butang adunay kaugalingong DNA, nga nasudlan sa nalatid nang mga instruksiyon nga maoy magtino sa ilang napanunod nga mga kinaiya. Bisan pa niana, bisan pag ang siyentipikanhong mga eksperimento nakakaplag ug gagmayng mga tipik sa DNA gikan sa pipila ka insekto ug mga tanom nga nakaplagan diha sa amber, ang maong mga eksperimento walay katakos sa pagpabuhi pag-usab sa napuo nang mga linalang.

Ang nakuhang DNA dili lang kay daot kondili kini dili usab kompleto. Sumala sa usa ka banabana, ang makuhang mga tipik tingali maoy menos sa usa ka bahin sa milyon sa kompletong impormasyon diha sa henetikong kalagdaan sa maong linalang. Ang tahas sa pagtagik pag-usab sa maong kalagdaan nga kompleto gitandi sa pagtagik pag-usab sa usa ka libro nga may libolibong panid gikan sa usa ka gubot, dili-kompletong tudling-pulong. *

Hinuon, ang ideya sa pagpabuhi pag-usab sa mga dinosaur gikan sa usa ka selula nakapabuhi na usab sa interes diha sa amber, ug karon aduna nay mga pasundayag sa amber diha sa mga museyo sa tibuok yuta. Sa Amber World Museum sa Santo Domingo, Dominican Republic, ang mga bisita makatan-aw sa mga pasundayag nga adunay pagbayloayg impormasyon pinaagig kompiyuter ug pagtuon sa amber ginamit ang kusog kaayong mga mikroskopyo. Sa usa ka buhatan sa museyo, ang batid nga mga artesano naghimo sa dahol pang amber ngadto sa maanindot nga alahas ug mahalong mga bato nga nagpasundayag ug mga preserbadong mga butang.

Ang amber nakapaikag sa katawhan sulod sa daghang siglo. Karong adlawa, ang amber gimahal tungod sa sanag, misteryosong katahom niini. Kini mohatag usab kanato ug bililhong kahibalo bahin sa kagahapon.

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 17]

Lainlaing mga insekto ingon man mga baki nakaplagan nga nasikop sa amber

[Mga hulagway sa panid 18]

Ang mga tipik sa amber gihimong hamis nga mga dayandayan

[Picture Credit Lines sa panid 17]

Mga insekto diha sa amber sa mga panid 2, 16, ug 17 ug alahas sa panid 18: Cortesía Museo Mundo de Ambar, Santo Domingo RD - Foto Gianfranco Lanzetti; panid 17 baki: Cortesía Museo Mundo de Ambar, Santo Domingo RD e Nelson Fulgencio - Foto Gianfranco Lanzetti