Way-Kasa nga mga Armas—Unsa ka Tinuod ang Hulga?

ANG mga pagsulay nga mopatay pinaagi sa kagaw sa kapanahonan sa gubat dili bag-o. Sa ika-14 nga siglo, sa silangang Uropa, ang patayng mga lawas sa mga biktima sa peste gipangitsa ibabaw sa mga paril sa siyudad nga giatake. Sa usa ka panghitabo 400 ka tuig sa ulahi, ang Britanikong mga opisyal tinuyong nanghatag ug mga habol nga nataptan sa kagaw sa buti ngadto sa mga Amerikanong Indian sa usa ka komperensiya alang sa kalinaw panahon sa Pranses-Indian nga Gubat. Kadto nakapahinabog epidemya nga maoy hinungdan nga misurender ang mga Indian. Hinuon, sa kataposan lamang sa ika-19 nga siglo nadiskobrehan nga ang mga mikrobyo makapahinabog mananakod nga sakit. Tungod sa maong pagsabot nabuksan ang bag-o ug makalilisang nga mga posibilidad nga gamiton ang kagaw isip armas.

Hinuon, ang mga kauswagan sa natad sa medisina ug siyensiya misangpot usab sa pagpanggama sa mga droga ug mga bakuna. Malamposon gayod kaayo kini sa pagtambal ug pagsanta sa sakit. Ugaling, bisan pa sa maong mga kauswagan, ang makatakod nga sakit nagpabilin nga usa ka di-mabuntog nga kaaway, nga mopatayg kapin sa 17 ka milyong tawo kada tuig​—mga 50,000 kada adlaw. Katingad-anan ug makalilibog kini nga kahimtang: Samtang gideboto sa utokang mga lalaki ug mga babaye ang ilang kinabuhi sa pagpukgo sa sakit diha sa mga tawo, ang ubang mga tawo nga may samang kadasig ug kahanas nagpokus sa ilang pagtagad sa pagpukan sa mga tawo pinaagig sakit.

Mga Pagsulay nga Idili ang Paggamit sa mga Kagaw Isip Armas

Sulod sa kapin ug 25 ka tuig, ang Tinipong Bansa, ang kaniadto Unyon Sobyet, ug ang daghang laing mga nasod ambisyosong nagpadayon sa pag-ugmad sa mga kagaw isip armas. Apan niadtong 1972 ang mga nasod nagkasabot sa pagdili sa maong armas. Bisan pa niana, ang pipila ka nasod sekretong nagpadayon sa kaugmaran ug panukiduki, nga nagpondo ug daghan kaayong makapatayng mga kagaw, uban ang mga kasangkapan aron isabwag kini.

Unsay hinungdan sa opisyal nga pagdili sa maong mga armas? Sumala sa panghunahuna sa sinugdan sa katuigang 1970, ang mga kagaw, bisan pag makapatay kaayo, maoy menos nga matang  sa armas diha sa natad sa panggubatan. Usa ka katarongan niini mao nga dili dayon kini moepekto​—dugayng molutaw ang mga simtoma. Ang laing katarongan mao nga ang pagkaepektibo niini nag-agad sa kausaban sa hangin ug sa panahon. Dugang pa, ang mga nasod nakaamgo nga kon ang usa ka nasod mogamit ug mga kagaw isip armas batok sa laing nasod, ang gipuntirya nga nasod lagmit mobalos nga mogamit sa ilang pondo nga mga kagaw isip armas o sa nukleyar nga mga armas. Sa kataposan, gibati sa daghang tawo nga supak sa moralidad ang tinuyo nga paggamit ug mga kagaw aron sa pagpainutil o pagpatay sa isigkatawo.

Kining maong mga katarongan lagmit nga dili makapugong sa mga tawong nahupong sa pagdumot ug nga andam molapas sa naandang mga sukdanan sa moralidad. Alang sa mga tawong desididong mopatay nga way-pili, ang paggamit sa mga kagaw isip armas makapadani pag-ayo. Ang mga kagaw isip armas sa sekreto mahimong ugmaron ug gamiton. Ang ilhanan sa tig-atake mahimong itago, ug kon mailhan man ang tig-atake, dili sayon nga mobalos sa usa ka teroristang organisasyon nga adunay mga grupong aktibista sa daghang nasod. Dugang pa, ang pag-atake nga gamiton ang way-kasa, dili-makita, hinay-moepekto, ug makapatay nga kagaw makapagubot sa populasyon tungod lang sa kalisang. Ang mga pag-atake batok sa mga tanom o binuhing kahayopan makapahinabog mga kanihit sa pagkaon ug makapagun-ob sa ekonomiya.

Ang laing pang-aghat mao ang pagkabarato sa pag-ugmad sa mga kagaw isip armas. Ang usa ka pagsusi nagtandi sa gasto ginamit ang lainlaing mga armas sa pagpatay sa way-panalipod nga mga sibilyan sa usa ka kilometro kuwadradong luna. Ang gibanabanang gasto sa paggamit ug naandang armas maoy $2,000, nukleyar nga armas $800, armas nga nerve-gas $600, ug mga kagaw isip armas $1 matag kilometro kuwadrado.

Teknolohikal nga Kababagan Alang sa mga Terorista

Ang mga taho sa tigbalita nag-ingon nga ang pipila ka teroristang grupo nag-eksperimento sa mga kagaw isip armas. Bisan pa niana, lahi kaayo ang pag-eksperimento sa mga kagaw isip armas ug ang paglansad ug usa ka epektibong pag-atake nga ginamit kana.

Aron molampos, ang usa ka terorista o teroristang organisasyon kinahanglang magsulbad sa lisod kaayong mga sulirang teknikal. Una, ang terorista kinahanglang makabaton ug kagaw nga igong makapatay. Ikaduha, kinahanglang siya mahibalo sa husto ug luwas nga paagi sa pagdumala ug pagpondo sa kagaw. Ikatulo, kinahanglang siya mahibalo kon unsaon paggamag daghan niana. Ang diyutay kaayong mikrobyo makapadaot nag usa ka umahan, panon sa kahayopan, o katawhan sa usa ka siyudad, kon kana sa tukma ikasabwag sa puntirya niini. Ugaling lang, lisod mabuhi ang mga kagaw kon gawas na sa laboratoryo. Sa pagkamatuod tipik lang sa kagaw ang makaabot sa gipuntiryang katawhan, busa daghan kaayo ang kinahanglanon aron ikalansad ang makatalagmanong pag-atake.

Adunay dugang pang kababagan. Ang terorista kinahanglang mahibalo kon unsaon pagpreserbar sa kinabuhi ug pagkaepektibo sa kagaw sa panahon sa biyahe gikan sa dapit nga gipondohan niini ngadto sa dapit diin isabwag kini. Sa kataposan, kinahanglang siya mahibalo kon unsaon pagpapatlaag nga epektibo sa kagaw. Nalakip niini mao ang pagtino nga ang mga partikulo sa kagaw nga ihatod sa gipuntiryang dapit adunay hustong gidak-on, anaa sa may igong gidak-on nga lugar, ug igong gidaghanon aron makatakod sa masa sa katawhan. Mikabat ug kapin sa napulo ka tuig nga ang usa ka bansay kaayong grupo sa mga tigdukiduki labot sa biolohikal nga pakiggubat sa T.B. nakagama ug usa ka kasaligang sistema sa pagsabwag sa mga kagaw. Sa dihang ikasabwag na ang kagaw sa atmospera, maladlad kini sa kahayag sa adlaw ug sa mausob-usob nga mga temperatura,  nga makapatay sa mikrobyo. Busa, ang paghimo nga armas sa kagaw nagkinahanglag detalyadong kahibalo sa reaksiyon sa mga mikrobyo diha sa kahanginan.

Tungod sa nalangkit nga daghang teknolohikal nga kababagan, dili katingad-an nga gisulayan ang pipila lamang ka teroristang mga pag-atake ginamit ang kagaw. Dugang pa, pipila ra ka tawo ang napatay sa maong mga pagsulay. Karong bag-o, ang mga sulat nga gibutangan ug anthrax nakapatay ug lima ka tawo sa Tinipong Bansa. Kana makapasubo na, apan ang mga biktima diyutay ra kay sa mapatay unta sa usa ka gamayng bomba o bisan usa ka pistola. Ang mga tigdukiduki nagbanabana nga sukad sa 1975, sa 96 porsiyento sa mga pag-atake sa tibuok kalibotan diin gigamit ang kemikal o mga kagaw, tulo lang ka tawo ang napatay o nasamdan sa matag pag-atake.

Kay nahibalo sa mga suliran nga nalangkit sa paglansad sa malamposong pag-atake ginamit ang kagaw, ang British American Security Information Council mipahayag: “Bisan pag ang mga gobyerno nag-atubang ug daghang hulga sa kemikal ug ginamit ang kagaw nga terorismo, ang kadaghanang analista nagtuo nga ang makatalagmanong mga panghitabo nga naglangkit ug daghang biktima, bisan pag posible, lagmit dili mahitabo.” Apan bisan pag ang posibilidad tingali gamay, ang resulta sa maong pag-atake mahimong makalilisang kaayo.

Ang Daotang Balita

Sa pagkakaron, among napahayag ang mga kamatuoran bahin sa mas luwas nga umaabot: Ang teknolohikal nga mga suliran ug ang kasaysayan nagpaila nga ang malaglagong mga pag-atake nga ginamit ang kagaw lagmit dili mahitabo. Ang daotang balita, nga yanong ipahayag, mao kini: Ang kasaysayan dili hustong giya sa umaabot. Bisan pag ang nangaging mga pag-atake kasagarang pakyas, ang umaabot nga mga pag-atake basin molampos.

Adunay mga kabalaka. Ang nagkadaghang mga terorista daw desididong mopatay ug daghang tawo. Dili lang nag-uswag ang kahibalo sa teknolohiya sa teroristang mga grupo kondili ang pipila ka teroristang grupo adunay pinansiyal ug teknikal nga kahinguhaan nga susama sa iya sa pipila ka gobyerno.

Ang mga eksperto daw wala mabalaka nga ang mga nasod magpasa sa mga kagaw isip armas ngadto sa teroristang mga grupo. Usa ka analista nag-ingon: “Ang mga gobyerno, bisan kon unsa ka way-kasingkasing, ambisyoso, ug radikal, mag-ukon-ukon sa pagtugyan sa dili-naandang armas ngadto sa teroristang mga grupo nga ibabaw niana wala na silay bug-os nga kontrol; ang mga gobyerno mahimong matental sa paggamit sa maong mga armas sa unang pag-atake, apan lagmit ilang gamiton kana sa paghulga inay sa aktuwal nga pagpakiggubat.” Ang gikabalak-an gayod sa mga eksperto mao nga ang nabansay kaayong mga siyentipiko basin tanyagan ug dagkong salapi aron motrabaho sa teroristang mga grupo.

Mga Kagaw nga Gidisenyo nga Makapahinabog Sakit

Ang mga kauswagan sa bioteknolohiya gikabalak-an usab. Aduna nay kahibalo ang mga siyentipiko sa pag-usob sa nagalungtad nga mga kagaw aron himoong mas makapatay apan mas sayong dumalahon. Sila makausob sa gene sa dili-makadaot nga mga mikrobyo aron makagamag makahilong mga substansiya. Mahimong maniobrahon usab ang mga mikrobyo  aron kini sila makaeskapo sa naandang mga metodo sa pagtiktik. Dugang pa, ang mga mikrobyo madisenyo aron makasukol sa mga antibiotiko, sa naandang mga bakuna, ug sa mga terapiya. Pananglitan, ang mga siyentipikong mibiya sa kanhing Unyon Sobyet miangkon nga nakaugmad sa usa ka matang sa peste nga makasukol sa 16 ka antibiotiko.

Tungod sa umaabot nga mga kauswagan sa bioteknolohiya ug sa genetic engineering gidahom nga modaghan ang kapilian. Ang mga siyentipiko makausob sa kahikayan sa gene nga mausob ang disenyo o magama ang daghang kagaw isip armas​—mas makapatay, mas agwantador, ug mas sayong pasanayon ug isabwag. Kini sila mausob aron mas daling matagna ug makontrolar ang mga epekto niini. Ang mga kagaw madisenyo nga mamatay human sa gitinong gidaghanon sa pagkabahin sa selula​—kini makapatay ug dayon mahanaw.

 Ang talagsaong hilom nga mga armas mahimong ugmaron usab sa umaabot. Pananglitan, ang espesipiko kaayong armas makapabaldado sa sistema sa imyunidad​—inay taptan ug tino nga sakit, ang biktima madutlan sa daghang sakit. Kon mogimaw ang makapatay samag-AIDS nga kagaw, kinsay nasayod kon kana naggikan sa kinaiyanhong kausaban o pagmaneobra sa gene nga namugna sa laboratoryo sa usa ka kaaway?

Ang mga kauswagan sa teknolohiya nakausab sa panghunahuna sa mga tawong militar. Usa ka opisyal sa puwersa sa kadagatan sa T.B. misulat: “Ang mga tigdisenyo ug armas nagsugod pa lang sa pagsusi sa natagong katakos sa dagkong kausaban sa bioteknolohiya labot sa panggubatan. Makapahinuklog nga makaamgo nga anaa sa unahan ang mas daghang kaugmaran kay sa nangagi.”

[Kahon sa panid 6]

Unsa ang Biolohikal nga Pakiggubat?

Ang terminong “biolohikal nga pakiggubat” nagpasabot sa tinuyong pagpalapnag sa sakit taliwala sa katawhan, kahayopan, o mga tanom. Mahitabo ang sakit sa dihang ang gipuntirya nga katawhan mataptan sa buhing mga mikrobyo. Ang maong mga mikrobyo mosanay (ang pipila mogamag makahilong mga substansiya), ug sa dili madugay madayag ang mga simtoma sa sakit. Ang pipila ka kagaw nga gigamit isip armas makapainutil, ang uban makapatay. Ang uban pa gayod magamit aron atakehon ug daoton ang mga tanom.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 8, 9]

Talaan sa mga Kagaw nga Gihimong Armas

Anthrax: Usa ka mananakod nga sakit nga ipahinabo sa bakteryang mopormag bag-ong selula. Ang unang mga simtoma sa mahanggab nga anthrax tingali pareho sa ordinaryong sip-on. Human sa ubay-ubayng adlaw, ang mga simtoma magpadayon ngadto sa grabeng kalisdanan sa pagginhawa ug mubong presyon sa dugo. Kining matanga sa anthrax kasagarang makapatay.

Sa mga tawong lagmit mataptan sa anthrax, ang impeksiyon masanta pinaagig mga antibiotiko. Hinungdanon ang pagtambal dayon; ang paglangan sa pagtambal makapamenos sa posibilidad nga maluwas sa sakit.

Gamay kaayo ang purohan ug mahimong dili mahitabo ang direktang pagkaylap sa anthrax gikan sa tawo ngadto sa laing tawo.

Sa ulahing katunga sa ika-20 nga siglo, giugmad ang anthrax isip armas sa ubay-ubayng nasod, lakip ang Tinipong Bansa ug kanhing Unyon Sobyet. Ang gidaghanon sa mga nasod nga gihunahunang adunay mga programa bahin sa biolohikal nga armas midaghan gikan sa 10 sa 1989 ngadto sa 17 sa 1995. Dili pa matin-aw kon pila sa maong mga nasod ang nagaugmad sa anthrax isip armas. Sumala sa usa ka banabana sa gobyerno sa T.B., ang pagsabwag ug 100 kilong aerosolized anthrax sa usa ka dakong siyudad mahimong malaglagon sama sa usa ka bomba idrohena.

Botulism: Usa ka sakit nga maparalisado ang kaunoran tungod sa usa ka bakteryang mogama ug hilo. Ang mga simtoma sa dala-sa-pagkaon nga botulism naglakip sa doble o hanap nga panan-aw, luyloy nga tabontabon sa mata, nagnguhal nga sinultihan, kalisdanan sa pagtulon, ug uga nga baba. Ang kaluya sa kaunoran inanayng mopaubos sa lawas gikan sa abaga. Ang paralisis sa respiratoryong kaunoran makapatay. Ang botulism dili ikatakod sa usa ka tawo ngadto sa lain.

Ang usa ka tambal sa hilo, kon ipadapat dayon, makapakunhod sa kagrabe sa mga simtoma ug sa purohan nga mamatay.

Ang hilo nga botulinum maoy pinalabi isip armas dili lang tungod kay kini usa sa labing grabeng hilo nga nailhan kondili kay kini sayon usab nga gam-on ug ibalhin. Dugang pa, kadtong nataptan nagkinahanglag dugay nga medikal nga pag-atiman. Ang ubay-ubayng nasod gisuspetsahan nga nagaugmad sa hilo nga botulinum isip armas.

Peste: Usa ka grabeng makatakod nga sakit nga ipahinabo sa usa ka bakterya. Ang unang mga ilhanan sa makapatay nga peste sa baga mao ang hilanat, labad-sa-ulo, kaluya, ug ubo. Mosunod ang pagkaylap sa impeksiyon, ug kon dili dayon matambalan ug mga antibiotiko, ang kamatayon halos segurado.

Ang sakit ikatakod sa mga tawo pinaagi sa pinisik sa laway.

Sa ika-14 nga siglo, sulod sa lima ka tuig ang peste mipatay ug mga 13 ka milyong tawo sa Tsina ug 20 ka milyon ngadto sa 30 ka milyon sa Uropa.

Sa katuigang 1950 ug 1960, ang Tinipong Bansa ug kanhing Unyon Sobyet miugmad ug mga teknik aron ipakaylap ang peste sa baga. Ang libolibong siyentipiko gituohan nga nagtrabaho sa paghimo sa peste nga armas.

Buti: Usa ka mananakod kaayong sakit nga ipahinabo sa usa ka virus. Ang unang mga simtoma naglakip sa taas nga hilanat, sobrang kakapoy, mga labad-sa-ulo, ug mga sakit sa bukobuko. Sa ulahi, motungha ang hapdos nga mga butoybutoy nga mahimong mapunog nana. Usa sa tulo ka biktima ang mamatay.

Ang buti napapas sa tibuok kalibotan niadtong 1977. Ang naandang bakuna sa buti natapos sa mga 1975. Ang sukod sa imyunidad, kon duna man ugaling, sa mga tawo nga nabakunahan una pa niadtong panahona dili tino. Walay napamatud-ang tambal alang sa buti.

Ang sakit ikatakod gikan sa usa ka tawo ngadto sa lain pinaagi sa nataptan nga pinisik sa laway. Ang nataptang sinina o hapin sa higdaan makasabwag usab sa virus.

Sugod sa 1980, gilansad sa Unyon Sobyet ang usa ka malamposong programa sa pagpatunghag daghan kaayong buti ug pagpahiangay niana aron ikahatod pinaagi sa mga misil nga motadlas ug mga kontinente. May mga paningkamot usab sa pag-ugmad sa mga matang sa buti nga mas makapatay ug makatakod.

[Hulagway]

Mikrobyo sa anthrax ug linginong bag-ong selula

[Credit Lines]

Sources: U.S. Centers for Disease Control and Prevention, Johns Hopkins Center for Civilian Biodefense Studies.

Anthrax victim: CDC, Atlanta, Ga.; anthrax bacterium: ©Dr. Gary Gaugler, Photo Researchers; botulism bacterium: CDC/Courtesy of Larry Stauffer, Oregon State Public Health Laboratory

Plague bacterium: Copyright Dennis Kunkel Microscopy, Inc.; smallpox virus: ©Meckes, Gelderblom, Eye of Science, Photo Researchers; smallpox victim: CDC/NIP/Barbara Rice

[Hulagway sa panid 7]

Karong bag-o, ang mga sulat nga gibutangan ug anthrax nagpahinabog kaylap nga kahadlok

[Credit Line]

AP Photo/Axel Seidemann

[Hulagway sa panid 7]

Ang kemikal/biolohikal nga mga bomba gilaglag human sa Gubat sa Gulpo

[Credit Line]

AP Photo/MOD