Ang Grabeng Kagutom sa Irlandia—Usa ka Asoy sa Kamatayon ug Paglalin

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA IRLANDIA

DUOL sa “balaang” bukid sa Irlandia, ang Croagh Patrick, * dunay nagbarog nga talagsaon kaayong barko. Kon tan-awon mora kinig ika-19ng siglo nga gamayng barko nga ang dulong nag-atubang sa kasadpan ngadto sa Dagat Atlantiko. Apan kining barkoha dili gayod molawig. Kini lig-ong giugbok sa semento. Taliwala sa mga palo mao ang talagsaong mga larawan sa kalabera sa mga tawo.

Ang barko maoy usa ka dakong metal nga kinulit nga opisyal nga gipadayag ngadto sa publiko sa 1997 agig paghandom sa usa sa kinagrabehang mga trahedya sa kasaysayan sa Irlandia​—ang Grabeng Kagutom. Ang mga kalabera ug ang barko maoy mga simbolo sa kamatayon ug sa dinaghan nga paglalin nga nahitabo sa makalilisang nga mga tuig sa 1845-50.

 Tinuod, dili lang Irlandia ang nakasinati ug kagutom. Naagoman kini sa daghang nasod. Apan, sa daghang paagi, talagsaon ang pagkamakalilisang sa Grabeng Kagutom sa Irlandia. Niadtong 1845, ang populasyon sa Irlandia maoy duolan sa otso milyones. Pagka-1850, tingali usa ka milyon ug tunga ang nangamatay tungod sa kagutom! Lain pang usa ka milyon ang nanglalin sa pagpangitag maarang-arang nga kinabuhi, kasagaran sa Britanya o sa Tinipong Bansa. Kadto maoy grabe gayod nga kagutom.

Unsay hinungdan sa maong grabeng kagutom? Unsang tabang ang gihatag ngadto sa mga biktima niini? Unsay atong makat-onan gikan niining maong katalagman? Aron masabtan ang mga tubag niining mga pangutanaha, atong susihon sa makadiyot kon sama sa unsa ang kinabuhi sa Irlandia sa mga tuig sa wala pa ang kagutom.

Sa Wala pa ang Grabeng Kagutom

Sa pagsugod sa ika-19 nga siglo, nasakop na sa Britanya ang dakong bahin sa kalibotan. Apil niana ang Irlandia. Ang dakong bahin sa Irlandia gipanag-iya sa mga agalong Ingles, nga kadaghanan kanila namuyo sa Inglaterra. Kining maong mga agalon nga atua sa laing lugar naningil ug mahal sa giabangang yuta sa ilang Irlandes nga mga saop ug nanuhol ug barato alang sa ilang mga kahago.

Linibo sa pobreng saop nga mga mag-uuma nag-ilaid sa kakabos. Kay dili makapalit ug karne o daghang uban pang mga pagkaon, ang mga tawo nananom sa kinabaratohan, kinasayonan nga mabatonan, ug kinadaghanan nga pananom nga ilang maarangan sa pagtanom ubos sa maong mga kahimtang, ang patatas.

Ang Kahinungdanon sa Patatas

Ang patatas unang gitanom sa Irlandia sa mga 1590. Kini malamposon kaayo kay ang ulanon ug kasarangang klima sa Irlandia mipabor sa pagtubo niini sanglit ang patatas motubo bisan diha sa menos kaayong klase nga yuta. Kini maoy nagsilbing pagkaon sa tawo ug sa mananap. Sa tungatungang bahin sa katuigang 1800, halos un-tersiya sa tanang matikad nga yuta gitamnan ug patatas. Halos dos-tersiya niini maoy alang sa konsumo sa tawo. Ang aberids nga Irlandes nga lalaki nagkaon ug patatas adlaw-adlaw​—ug wala nay lain!

Sanglit daghan kaayong tawo nagsalig sa bug-os sa patatas ingong pagkaon, ang maong kahimtang may purohan nga moresulta sa katalagman. Unsay mahitabo kon madaot ang pananom?

Unang Pagkadaot sa Pananom

Ang mga tanom nga patatas sa popanahon nadaot na kaniadto. Ang temporaryong mga kalihokan sa pagtabang malamposong nakasulbad sa maong kahimtang, ug sa dihang daghan na ang pananom pagkasunod tuig, diyutay ra ang nahimong problema. Busa, sa dihang nadaot ang mga tanom nga patatas sa 1845, wala mabalaka ang mga awtoridad.

Apan niining higayona mas grabe ang kahimtang. Karon nasayod kita nga ang sakit nga phytophthora infestans​—nailhan ingong dangan sa patatas​—nga gipahinabo sa fungus, maoy nakaingon sa pagkadaot sa pananom sa 1845. Kining dala sa hangin nga fungus kusog kaayong mikuyanap gikan sa usa ka umahan sa patatas ngadto sa laing umahan. Ang daot nga mga patatas nangalata diha sa yuta, ug kadtong gitipigan sa bodega nangadugta. Sanglit usa lang ka klase sa patatas ang gitanom, ang tanang tanom nga patatas sa nasod naapektohan. Ug sanglit ang igtatanom nga patatas para sa sunod tuig naggikan man sa giani nianang tuiga, kining maong fungus may makadaot nga epekto usab sa umaabot nga mga pananom.

 Ikaduhang Pagkadaot sa Pananom

Ang menos ug kalidad nga igtatanom nga mga patatas nga puwede pang masalbar, gitanom pagkasunod tuig, sa 1846, apan gidaot usab sa dangan kining ikaduhang pananom. Kay wala nay nabilin nga mahimo pang anihon, daghang mag-uuma nawad-an sa ilang mga trabaho. Ang mga tag-iya sa yuta dili gayod makaarang sa pagbayad kanila.

Ang gobyerno nagmugna ug lainlaing mga kalihokan sa pagtabang, nga nagsuhol sa daghan niining kabos nga mga tawo, nga ang pangunang trabaho maoy pagtukod ug mga dalan, aron ilang masustentohan ang ilang mga pamilya.

Ang nasudlan lang nga trabaho sa pipila maoy diha sa mga balay-dangpanan. Kining maong mga institusyon naghatag ug trabaho sa kabos nga mga tawo. Agig bayad sa ilang kahago, ang mga mamumuo hatagag pagkaon ug kasak-an. Lisod kaayo ang trabaho. Kasagaran pan-os ang pagkaon, ug dili gayod maayo ang sak-anan. Ang ubang mamumuo nangamatay.

Kining maong mga lakang nakahatag ug gamayng alibyo. Apan diha pay mas grabeng nahitabo. Hilabihan ka tugnaw ang tingtugnaw sa 1846/47, ug nakapahunong kini sa kadaghanang trabaho sa gawas. Ang lainlaing mga ahensiya sa gobyerno nang-apod-apod ug libreng pagkaon. Apan, human sa duha ka tuig nahurot na ang pondo sa gobyerno alang niining maong kalihokan sa pagtabang, ug ang tanang tabang nga gihatag kulang kaayo alang sa nagkadaghang nangaluya nga mga tawo. Dayon dihay laing malaglagong hampak nga nahitabo sa Irlandia.

Ang mga tag-iya sa yuta nga didto nagpuyo sa Inglaterra​—nga daghan kanila mismo may dagkong mga utang​—padayong naningil ug mga abang. Daghan sa mga saop dili makabayad, ug tungod niini, libolibo ang gipapahawa sa ilang mga yuta. Basta lang gibiyaan sa ubang saop ang yuta ug miadto sa mga siyudad nga naglaom ug mas maayong kinabuhi. Apan tungod kay walay pagkaon, walay salapi, ug walay balay, asa man sila mopaingon? Daghan ang nagtuo nga ang paglalin mao ang bugtong kapilian.

Dinaghan nga Paglalin

Ang paglalin dili bag-o. Sukad sa sinugdanan sa ika-18 nga siglo, walay hunong ang paglalin sa pipila ka tawo gikan sa Irlandia paingon sa Britanya ug Amerika. Human sa tingtugnaw sa 1845, ang nanglalin midaghan pag-ayo! Pagka-1850, 26 porsiyento sa mga molupyo sa New York maoy Irlandes​—mas daghan didtong lungsoranon nga taga-Irlandia kay sa kaulohan sa Irlandia, ang Dublin.

Sulod sa unom ka tuig nga kagutom, lima ka libong barko ang peligrosong naglawig ug 5,000 kilometros tabok sa Atlantiko. Daghan niining mga barkoha maoy karaan na. Ang uban gigamit kanhi ingong mga barkong gisakyan sa mga ulipon. Kini padayon lamang nga gigamit tungod sa maong emerhensiya. Walay gihimo aron masulbad ang ilang problema sa piot nga mga lawak. Walay sanitasyon, ug giagwanta sa mga pasahero ang gamay kaayong rasyon sa pagkaon.

Sanglit nangaluya na tungod sa kagutom, libolibong pasahero ang nasakit. Daghan ang nangamatay diha sa dagat. Sa 1847, ang mga barko paingon sa Canada gitawag sa ulahi ug mga barkong lungon. Sa 100,000 o kapin pang mga lalin nga sakay niini, kapin sa 16,000 ang nangamatay diha sa dagat o wala madugay pagkahuman nga makadunggo. Ang mga sulat nga gipadala ngadto sa mga higala ug mga paryente sa Irlandia nag-asoy bahin niining peligrosong mga kahimtang​—apan sa gihapon daghan kaayo ang nanglalin.

Dihay pipila ka tag-iyag mga yuta nga mitabang sa ilang kanhing mga saop. Pananglitan, dihay usa nga miabang ug tulo ka barko ug mibayad aron makabiyahe ang usa ka libo niyang saop. Apan, kadaghanan sa nanglalin kinahanglang manglimbasog mismo aron sila makabiyahe. Kasagaran usa o duha lang gikan sa usa  ka dakong pamilya ang makaarang sa pagbiyahe. Handurawa ang kaguol diha sa pantalan samtang libolibong membro sa pamilya nanamilit sa usag usa​—nga lagmit dili na gayod magkita pag-usab.

Sakit ug Ikatulong Pagkadaot sa Pananom

Human ang duha ka sunodsunod nga kadaot sa mga tanom nga patatas ug dinaghan nga pagpapahawa, ang nakunhorang populasyon kinahanglang makigbisog batok sa lain pang mabangis nga hampak. Ang sakit! Nadugangan ang mga nangamatay tungod sa tipos, suka-kalibang, ug scurvy. Daghang naluwas ang nagtuo tingali nga dili na posibleng mograbe pa ang kahimtang, apan nasayop sila.

Nadasig tungod kay milampos ang pananom sa 1847, gitulo ka pilo sa mga mag-uuma ang gilapdong akre nga gitamnan ug patatas sa 1848. Unya nahitabo ang katalagman! Ulanon kaayo nianang maong ting-init. Mihampak na usab ang dangan. Nadaot ang pananom sa ikatulong higayon sulod sa upat ka yugto sa panahon. Natiti na pag-ayo ang kahinguhaan sa mga ahensiya sa gobyerno ug mga buhat sa kaluoy. Bisan pa niana, dili pa kana mao ang kataposan sa grabeng panghitabo. Sa 1849 ang epidemya sa kolera mikalas ug dugang 36,000 ka kinabuhi.

Ang Kahimtang Human Niana

Bisan pa niana, dihay hinungdanong kausaban nga nahitabo tungod sa maong epidemya. Ang misunod nga pagpananom ug patatas nagmalamposon. Hinayhinay nga miarang-arang ang kahimtang. Ang gobyerno nagpakanaog ug bag-ong mga balaod nga nagkanselar sa tanang utang nga miresulta tungod sa kagutom. Midaghan na usab ang populasyon. Bisan tuod ang dangan nakaapektar sa pipila ka tanom sa misunod nga mga tuig, wala na gayoy lain pang nahitabo nga sama ka grabe niadtong makalilisang nga mga tuig sa kagutom nga nakakalas ug kapin sa un-kuwarto sa populasyon sa Irlandia.

Karon, sa tibuok Irlandia, ang nagun-ob nga batong mga paril ug naguba nga mga balay nagbarog ingong mangiob nga mga pahinumdom sa malisod kaayong mga panahon nga miresulta sa dakong pagkatibulaag sa mga Irlandes. Sa Tinipong Bansa lamang, kapin sa 40 milyones ang may Irlandes nga kagikan. Si Presidente John F. Kennedy sa T.B. maingon man si Henry Ford, ang imbentor sa sakyanang demotor nga Ford, maoy direktang mga kaliwat sa mga lalin nga milawig gikan sa Irlandia sakayg mga barko panahon sa kagutom.

Tinuod, ang sublisubli nga pagkadaot sa mga tanom nga patatas maoy dakong hinungdan niining makapasubo nga asoy sa kamatayon ug paglalin. Ang laing importanteng hinungdan mao ang gihubit sa karaang magsusulat sa Bibliya ingong ‘pagmando sa tawo sa iyang isigkatawo sa iyang ikadaot.’ (Ecclesiastes 8:9) Ikalipay nga kita gipasaligan sa Pulong sa Diyos, ang Bibliya, nga ang Maglalalang sa yuta ug sa tanang abot niini magatukod ug samag-paraiso nga bag-ong kalibotan, nga magpahinabog dumalayong pakigdait ug kauswagan alang sa tanan. (2 Pedro 3:13) Dugang pa, ang karaang salmista mitagna: “Aduna unyay dagayang lugas sa ibabaw sa yuta; sa tumoy sa kabukiran adunay pagsugwak.”​—Salmo 72:16.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 14]

Usa ka monyumento sa Grabeng Kagutom

[Hulagway sa panid 15]

Nangitag patatas, ingon sa gihulagway diha sa “Illustrated London News,” Disyembre 22, 1849

[Hulagway sa panid 16]

Pagpang-apod-apod ug mga besti ngadto sa kabos nga mga pamilya

[Credit Line]

and page 15: From the newspaper The Illustrated London News, December 22, 1849

[Hulagway sa panid 16, 17]

“Ang Barko sa mga Lalin” (Dibuho ni Charles J. Staniland, mga 1880)

[Credit Line]

Bradford Art Galleries and Museums, West Yorkshire, UK/Bridgeman Art Library

[Hulagway sa panid 17]

Ang naguba nga mga balay maoy mangil-ad nga pahinumdom sa malisod nga mga panahon nga resulta sa mga tuig sa kagutom

[Picture Credit Line sa panid 14]

Top sketch: Courtesy of the “Views of the Famine” Web site at http://vassun.vassar.edu/˜sttaylor/FAMINE