Ang Hunahuna sa Bibliya

Hinungdanon ba ang Arkeolohiya Alang sa Pagtuo?

Sa 1873, ang klerigong Ingles nga si Samuel Manning nagsulat mahitungod sa Jerusalem: “Kay nadani pag-ayo, ang mga peregrino nagpanon paingon sa Jerusalem gikan sa kinatumyang mga bahin sa yuta. Ang nalumpag nga mga paril, hugaw kaayong kadalanan, nangatumpag nga mga gun-ob, giisip uban ang halalom ug masimbahong interes sa milyonmilyong katawhan, nga walay laing dapit dinhi sa yuta nga nakapukaw ug sama niini nga kahinam.”

ANG Balaang Yuta nakadani ug mga tawo sukad pa sa panahon sa Romanong Emperador Constantino. * Sulod sa mga 1,500 ka tuig, ang mga peregrino nagngadto-nganhi, nga nangitag relihiyoso, personal nga kontak sa Balaang Yuta. Apan, katingad-an nga sukad lang sa unang bahin sa ika-19ng siglo nga ang mga eskolar misugod sa pag-uban niining maong mga peregrino, sa ingon nagbukas sa panahon sa Biblikanhong arkeolohiya​—ang pagtuon sa mga butang sa kakaraanan, mga tawo, mga dapit, ug mga pinulongan sa karaang Balaang Yuta.

Ang nakaplagan sa mga arkeologo miresulta sa napauswag nga pagsabot sa daghang bahin sa kapanahonan sa Bibliya. Dugang pa, ang arkeolohikal nga mga rekord kasagarang kaharmonya sa kasaysayan sa Bibliya. Apan hinungdanon ba ang maong kahibalo aron mabatonan ang Kristohanong pagtuo? Sa pagtubag, atong isentro ang atong pagtagad sa dapit diin gihimo ang daghang arkeolohikal nga mga pagkalot​—ang siyudad sa Jerusalem ug ang templo niini.

‘Walay Bato nga Magpabiling Pinatong sa Usa ka Bato’

Sa petsang Nisan 11 sa Hudiyohanong kalendaryo, sa tingpamulak sa 33 K.P., si  Jesu-Kristo, nga giubanan sa pipila niya ka tinun-an, mibiya sa templo sa Jerusalem sa kataposang higayon. Sa dihang migikan sila paingon sa Bukid sa mga Olibo, usa sa iyang mga tinun-an miingon: “Magtutudlo, tan-awa! pagkadagko niining mga batoha ug pagkadagko niining mga tinukora!”​—Marcos 13:1.

Ang maong matinumanong mga Hudiyo mibatig dulot nga gugma alang sa Diyos ug sa iyang templo. Mapasigarbohon sila sa maong dagkong mga tinukod ug sa 15 ka siglong tradisyon nga gihawasan niini. Ang tubag ni Jesus sa iyang mga tinun-an maoy makapakurat: ‘Nakita ba ninyo kining dagkong mga tinukod? Wala unyay bato nga magpabilin dinhi nga pinatong sa usa ka bato ug dili pagatumpagon.’​—Marcos 13:2.

Karon nga miabot na ang gisaad nga Mesiyas, nganong tugotan man sa Diyos nga malaglag ang kaugalingon niyang templo? Sa inanay lamang, sa tabang sa balaang espiritu, nga bug-os nga nasabtan sa mga tinun-an ni Jesus ang iyang gipasabot. Apan, unsay kalabotan sa mga pulong ni Jesus sa Biblikanhong arkeolohiya?

Usa ka Bag-ong “Siyudad”

Sa Pentekostes 33 K.P., ang Hudiyohanong nasod nawad-an sa pinaborang kahimtang niini atubangan sa Diyos. (Mateo 21:43) Tungod niini ang Hudiyohanong nasod gipulihan sa usa ka nasod nga mas halangdon​—usa ka langitnong kagamhanan nga magdalag mga panalangin sa tanang tawo. (Mateo 10:7) Ingong katumanan sa tagna ni Jesus, ang Jerusalem uban sa templo niini gilaglag sa 70 K.P. Gipamatud-an sa arkeolohiya ang rekord sa Bibliya sa maong hitabo. Bisan pa niana, alang sa mga Kristohanon, ang pagtuo wala magdepende sa pagkakaplag sa maong mga gun-ob sa karaang templo. Ang ilang pagtuo nasentro sa laing Jerusalem, apan kini maoy lahi nga matang sa siyudad.

Sa tuig 96 K.P., si apostol Juan, kinsa nakadungog sa tagna ni Jesus bahin sa kalaglagan sa Jerusalem ug sa templo niini ug buhi nga nakakita sa katumanan niini, gihatagan niining mosunod nga panan-awon: “Nakita ko usab ang balaang siyudad, ang Bag-ong Jerusalem, nga nanaog gikan sa langit gikan sa Diyos.” Usa ka tingog gikan sa trono ang nag-ingon: “Siya mopuyo uban [sa mga tawo], ug sila mahimong iyang mga katawhan. Ug ang Diyos makig-uban kanila. Ug iyang pagapahiran ang tanang luha gikan sa ilang mga mata, ug ang kamatayon mawala na, ni may pagbangotan ni pagtiyabaw ni may kasakit pa.”​—Pinadayag 21:2-4.

Kining maong “siyudad” gilangkoban sa matinumanong mga Kristohanon nga moalagad ingong mga hari kauban ni Kristo sa langit. Sa tingob sila naglangkob sa langitnong kagamhanan​—ang Gingharian sa Diyos​—nga momando ibabaw sa yuta, nga magdala pagbalik sa tawhanong rasa ngadto sa kahingpitan sulod sa Milenyo. (Mateo 6:10; 2 Pedro 3:13) Naamgohan sa Hudiyong mga Kristohanon sa unang siglo nga mahimong sakop sa maong grupo nga walay butang nga ilang nabatonan sa Hudiyohanong sistema sa mga butang ang makatumbas sa pribilehiyo nga magmando kauban ni Kristo sa langit.

Si apostol Pablo, nga nagsulat bahin sa iyang inilang posisyon kanhi diha sa Hudaismo, misulti alang kanilang tanan: “Ang mga butang nga kaniadto maoy ganansiya alang kanako, kini giisip ko nga kapildihan tungod kang Kristo. Ngani, bahin niana, sa pagkatinuod giisip ko usab ang tanang butang nga kapildihan tungod sa pagkalabaw ug bili sa kahibalo ni Kristo Jesus nga akong Ginoo.”​—Filipos 3:​7, 8.

Tungod kay dako kaayo ang pagtahod ni apostol Pablo sa Balaod sa Diyos ug sa kahikayan sa templo, ang iyang giingon dayag nga wala magpasabot nga ang maong diyosnong mga kahikayan pagatamayon. * (Buhat 21:20-24) Si Pablo nagpakita lamang sa pagkalabaw sa Kristohanong kahikayan kon itandi sa Hudiyohanong sistema.

Walay duhaduha nga si Pablo ug ang ubang Hudiyong mga Kristohanon sa unang siglo adunay espesipikong kahibalo sa daghang makaiikag nga mga detalye sa Hudiyohanong sistema sa mga butang. Ug sanglit ang arkeolohiya naglamdag sa kagahapon, ang pipila sa maong mga detalye masabtan na karon sa mga Kristohanon. Apan, matikdi ang giingon ni Pablo sa batan-ong Timoteo kon asa isentro ang iyang pangunang pagtagad: “Palandonga kining mga butanga [maylabot sa Kristohanong kongregasyon]; hatagi kinig bug-os nga pagtagad, aron ang imong pag-uswag madayag sa tanan nga mga tawo.”​—1 Timoteo 4:15.

Ikalipay nga ang Biblikanhong arkeolohiya nagpauswag sa atong pagsabot sa mga hitabo kaniadto sa Bibliya. Bisan pa niana, 7nahibalo ang mga Kristohanon nga ang ilang pagtuo nagdepende, dili sa mga butang nga nakuykoyan sa mga tawo, kondili sa Pulong sa Diyos, ang Bibliya.​—1 Tesalonica 2:13; 2 Timoteo 3:​16, 17.

[Mga footnote]

[Mga hulagway sa panid 18]

Ibabaw: Ang Jerusalem sa 1920; Romanhong sensilyo nga gigamit sa mga Hudiyo, 43 K.P.; namulak nga granada nga gama sa garing, lagmit gikan sa templo ni Solomon, ikawalong siglo W.K.P.

[Credit Lines]

Pages 2 and 18: Coin: Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority; pomegranate: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem