Pagpaniid sa Kalibotan

“Pagpangandoy ug Bahandi”

Ang hilabihang pag-anunsiyo naglimbong sa daghang kabos sa pagtuo nga makaeskapar sila sa kakabos pinaagi sa pagsugal, bisan pag gamay ra kaayo ang tsansa nga modaog ug bisan unsang dakong kantidad, nagtaho ang Times of Zambia. Sumala sa artikulo, “ang pag-anunsiyo sa loteriya nagpukaw sa pagpangandoy ug bahandi, kaluho ug walay-problemang kinabuhi dihadiha,” samtang “ang gamay rang tsansa nga makadaog panagsa rang hisgotan.” Ang mantalaan mihinapos: “Bisag unsa pay ipangatarongan sa usa, ang pagsugal maoy pagpangawat sa udtong-tutok ug kinahanglang idili diha sa bisan unsang matul-id ug moral nga katilingban.”

 Mahadlok sa Ngitngit

“Ang mga bata karon mas mahadlok sa ngitngit kay sa mga bata kaniadto tungod kay gumikan sa kanunay nilang pagkaladlad sa artipisyal nga kahayag panagsa ra silang makasinatig naglugitom nga kangitngit,” sumala sa usa ka taho sa The Times sa London. Ang sikologo ug awtor nga si Aric Sigman nag-analisar sa panukiduki nga nagpakita nga duolan sa dos tersiya sa mga bata ubos sa diyes anyos moinsistir nga matulog nga dunay sugang pabuntagan. Siya miingon nga ang handurawan sa mga batan-on nababagan tungod sa kakulang sa pagkaladlad sa kangitngit​—bisag natulog sa gabii. “Ang mga handurawan sa mga bata kinahanglang hatagag higayon nga maugmad,” nag-ingon ang taho. “Makapadasig alang kanila ang pagduladula ug paglingawlingaw diha sa ngitngit, tungod kay ang tanang hinandurawng mga hulagway nga ipatungha nila maoy talagsaon.” Apan karon, ang “hinimong-daan nga mga hulagway nga natisok sa hunahuna sa mga bata gikan sa telebisyon, sinehan ug mga dula sa kompiyuter” nakapahadlok kanila. Si Dr. Sigman nag-ingon: “Morag karaan nang tambag ang pag-ingong magsigeg basa ug menosan ang pagtan-awg telebisyon, apan kinahanglang sublion kini.”

Ang “Ice Shelf” sa Antartika Nabungkag

Sulod lamang sa 35 ka adlaw sugod sa kataposan sa Enero, 2002, ang usa ka 3,250 kilometro kuwadrado nga seksiyon sa Larsen B ice shelf diha sa sidlakang bahin sa Lawis sa Antartika nabungkag ngadto sa libolibong naglutawlutaw nga mga iceberg, nagtaho ang National Snow and Ice Data Center sa University of Colorado. Kadaghanan sa Antartika gilibotan sa baga nga mga lut-od sa yelo nga nangatipak gikan sa mga glacier, apan kadtong anaa sa lawis nagkagamay tungod sa pag-init sa klima didto sukad sa ulahing bahin sa katuigan sa 1940. Tungod kay ang ice shelf naglutawlutaw, ang pagkabungkag dili kaayo mopataas sa lebel sa dagat. Apan, ang “mga ice shelf nagsilbing paril, o sagang sa mga glacier,” nag-ingon ang taho. “Sa dihang mawala na ang mga ice shelf sa glacier . . . mas daghan nang mga tipak sa yelo ang mangahulog ngadto sa dagat kay sa matigom niini ingong niyebe.” Ang mga hinungdan sa pag-init wala pa mahibaloi, ug ang impormasyon makapalibog. Saylo sa lawis, “ang ubang bahin sa Antartika walay mga timailhan sa kaylap nga pag-init,” nag-ingon ang The New York Times. Ngani, ang ubang mga panukiduki nagpakita nga ang kontinente sa katibuk-an lagmit nga mibugnaw sulod sa milabayng 35 ka tuig.

Programa sa Tsina Alang sa Kawanangan

Sa Abril 1, 2002, ang Shenzhou III sa Tsina, usa ka salakwanang nga walay tawong nagsakay, malamposong milanding sa Inner Mongolia human sa usa ka semanang misyon, nagtaho ang BBC News. Ang salakwanang nagdala ug “artipisyal nga tawo”​—usa ka manikin nga gitaoran ug mga sensor aron sa pagmonitor sa mga lebel sa oksiheno ug temperatura ingong pagtesting sa mga sistema nga magtaganag normal nga mga kahimtang sa pagkinabuhi nga magamit sa umaabot nga panaw diin may tawong nagsakay. Ang mga Insek nga opisyal sa kawanangan nagpahibalo sa mga plano sa pagpadala ug tawo ngadto sa kawanangan labing menos sa 2005. “Ang mas layog-abot nga tumong nga gihimo sa ahensiya sa kawanangan sa Tsina mao ang pagpadalag mga tawo sa Bulan sa 2010,” nag-ingon ang taho.

Alang sa mga Kulasisi, ang Kasanag sa Kolor Mas Matahom

Sa unsang paagi ang mga kulasisi mopili ug paris? Ang tubag mahimong magdepende sa kon unsa ka sanag ang kolor sa mga balhibo sa langgam. Ang mga balhibo sa kulasisi dunay kemikal nga mosuhop sa ultraviolet light ug mopagula niini sa mas taas nga wavelength, maoy hinungdan nga ang mga balhibo mogilak ug sanag nga dalagong pula. Si Dr. Justin Marshall sa University of Queensland, Australia, duyog sa iyang mga kauban, nagpahid ug sunscreen sa mga balhibo sa ihalas nga mga kulasisi aron dili kaayo kini mogilak. “Ang mga langgam nga dili kaayo sanag ang kolor dili kaayo madanihon para sa mga membro sa kaatbang nga sekso,” nagtaho ang The Sydney Morning Herald. Si Marshall miingon nga ang hayag kaayong kolor lagmit nagpaila sa usa ka dekalidad nga langgam. Bisan tuod ang mga lawas sa pipila ka ubang mga linalang duna tingaliy sanag nga mga kemikal, si Marshall miingon nga kini mao ang “unang gipasundayag nga gamit sa kasanag diha sa gingharian sa mga mananap,” nag-ingon ang Herald.

Nameligrong mga Leyon

“Ang mga leyon mahimong mapuo sa dili madugay diha sa dagkong mga bahin sa Aprika,” nagtaho ang magasing New Scientist. Nagkinahanglag populasyon nga gikan sa 500 ngadto sa 1,000 ka leyon aron adunay mga 100 ka mosanay nga parisan​—igo na aron malikayan ang pagpaliwat sa kabanay. Sumala sa World Conservation Union, ang mga populasyon sa leyon sa Kasadpan ug Sentral Aprika wala makaabot nianang gidaghanona. “Seryoso kini nga situwasyon,” nag-ingon si Hans Bauer sa Leiden University sa Netherlands. “Walay usa ka populasyon nga maseguro namo nga magpabiling buhi didto.” Ang pangunang hinungdan sa pag-us-os sa gidaghanon mao ang pagsugok sa tawo sa pinuy-anan sa mga mananap. Ang mga leyon nagkinahanglag dako kaayong dapit nga kapangayaman​—ingon ka dako sa 200 kilometro kuwadrado alang sa usa ka buok laki. “Ang leyon gisaligan sa uban pang mga espisye,” nagpasidaan si Bauer. “Kini maoy usa ka pasidaan​—ang kamatuoran nga ang mga leyon nameligro karon mahimong magpasabot nga ang ubang mga espisye mahimong mameligro 20 ngadto sa 30 ka tuig gikan karon.”

Mga Kapeligrohan sa Paggamit ug “Sunbed”

“Ang mga tiggamit ug sunbed kapin sa duha ka pilo nga mas lagmit nga mataptan ug kanser sa panit, ug ang mga batan-on mao ang labing nameligro,” nagtaho ang The Guardian sa London. Si propesor Margaret Karagas, sa Dartmouth Medical School, New Hampshire, T.B.A., nag-interbiyo sa 1,500 ka tawo nga nag-edad ug 25 ngadto sa 74, nga kapin sa katunga nila ang bag-ong gidayagnos nga dunay kanser sa panit. Ang mga tsansa nga makanser miuswag ug “hangtod sa 20 porsiyento alang sa matag dekada nga paggamit ug sunbed sa dili pa mag-50 anyos,” nag-ingon ang The Times of London. Si propesor Karagas nag-ingon: “Ang mga suga nga gigamit aron mahimong tabonon ang panit nagsundog sa kahayag sa adlaw [uban] ang taas, puro nga radyasyong ultraviolet.” Karon aduna nay tulo ka pilo nga gidaghanon sa nangamatay gumikan sa kanser sa panit didto sa Britanya kay sa nangamatay sa katuigan sa 1960, ug sa Scotland dunay upat ka pilo nga gidaghanon kay sa nangamatay niadtong panahona. Ang mga eksperto nag-ingon nga ang hinungdan sa kamatayon mao ang kanunayng pagkaladlad sa radyasyong ultraviolet pinaagi sa pagbulad sa adlaw ug sa paggamit ug mga suga aron mahimong tabonon ang panit. “Walay matawag nga dili makadaot nga artipisyal nga pagkatabonon,” matod sa tigpamaba sa Cancer Research sa UK. Ang “artipisyal nga pagkatabonon maoy reaksiyon sa lawas sa pagkadaot sa DNA.”

“Mga Pondohanag Tubig” Nameligro

Katunga sa populasyon sa kalibotan nagsalig sa tab-ang nga tubig gikan sa mga ekosistema sa bukid, nag-ingon ang The Toronto Star sa Canada. Kining maong mga kutay sa kabukiran, nga gitawag ug “mga pondohanag tubig sa kalibotan” diha sa taho sa Hiniusang Kanasoran nga nagtimaan sa UN Year of Mountains, nameligro pag-ayo. Sumala sa Star, ang kadaot gipahinabo sa “kausaban sa klima, polusyon, armadong panag-away, pag-uswag sa populasyon, pagkapuril sa kalasangan ug pagkamapahimuslanon sa mga industriya sa agrikultura, pagmina ug turismo.” Ang taho nagpasidaan nga “kining maong pagkadaot motultol ngadto sa mga pagbaha, pagdahili sa yuta ug gutom,” matod sa mantalaan.

Pagkagiyan sa Alkoholikong Ilimnon

Usa sa matag 13 ka tawo sa Britanya sa pagkakaron ang nagiyan sa alkoholikong ilimnon, nagtaho ang The Independent sa London, nga naghimo sa pagkagiyan sa alkoholikong ilimnon nga “duha ka pilo nga sama ka komon sa pagkagiyan sa ilegal o ginareseta nga mga droga.” Gikan sa 1994 ngadto sa 1999, ang mga kamatayon nga direktang mapasangil sa pag-abuso sa alkoholikong ilimnon​—lakip niadtong gumikan sa sakit sa kasingkasing, cirrhosis sa atay, ug pagkahilo gumikan sa alkohol​—miuswag ug duolan sa 43 porsiyento. Ang mga aksidente gumikan sa hubog nga mga drayber miuswag gikan sa 10,100 sa 1998 ngadto sa 11,780 sa 2000 ug maoy responsable sa 1 sa 7 ka kamatayon diha sa kadalanan. Saysenta porsiyento sa mga amo ang naproblema sa mga empleyado nga sobrang moinom, ug 40 porsiyento niadtong nakahimog mapintas nga krimen ang nagbuhat niana ilalom sa impluwensiya sa alkoholikong ilimnon. Si Eric Appleby, direktor sa buhat sa kaluoy sa Britanya nga Alcohol Concern, nag-ingon: “Ang hilabihang kakaylap sa mga problema maylabot sa epekto niini diha sa panglawas sa mga tawo, mga relasyon ug gasto, gawas pa sa epekto diha sa publikong mga serbisyo, . . . nagpalig-on sa panginahanglan sa dinalian, nagkahiusa nga aksiyon.”