Ang AIDS Milukop sa Aprika

“Atong giatubang ang usa ka matang sa dakong pagpanglaglag sa atong panahon.”

KADTONG mga pulonga ni Stephen Lewis, espesyal nga hawas sa H.K. alang sa HIV/AIDS sa Aprika, nagpabanaag sa kabalaka sa daghang tawo bahin sa kahimtang sa AIDS sa kanasoran habagatan sa Sahara sa Aprika.

Daghan ang nakaingon sa pagkaylap sa HIV. Sa baylo, ang AIDS nakapasamot sa ubang mga suliran. Ang mga kahimtang nga naglungtad sa pipila ka nasod sa Aprika ug sa ubang bahin sa kalibotan nga nagkaylap ang AIDS kasagarang nalambigit sa mosunod.

Moralidad. Sanglit ang pagpakigsekso maoy pangunang paagi sa pagtakod sa HIV, ang pagkawalay-tin-aw nga mga sukdanan sa moral dayag nga  nakatampo sa pagkaylap sa sakit. Apan, daghan nagtuo nga dili praktikal nga idili ang pagpakigsekso sa mga dili-minyo. “Dili mosaler ang yanong pagpasidaan sa mga tin-edyer nga dili sila makigsekso,” misulat si Francois Dufour diha sa The Star, usa ka mantalaan sa Johannesburg, Habagatang Aprika. “Adlaw-adlaw sila gipakitaag makapukaw-sa-sekso nga mga esena kon unsay angay nga mga dagway niini ug kon unsay angay nilang himoon.”

Morag gipamatud-an ang maong analisis kon atong tan-awon ang panggawi sa mga batan-on. Pananglitan, usa ka surbi sa usa ka nasod nagpakita nga mga un-tersiya sa mga batan-on tali sa pangedarong 12 ug 17 nakigsekso na.

Ang panglugos gihubit ingong usa ka nasodnong krisis sa Habagatang Aprika. Usa ka taho sa mantalaang Citizen sa Johannesburg nag-ingon nga “kini kaylap kaayo nga gilabwan ang ubang mga sakit nga naghulga sa mga kababayen-an niining nasora ug mausbawong naghulga usab sa mga kabataan.” Ang samang artikulo nag-ingon: “Ang panglugos sa mga kabataan midoble sa di pa dugayng mga panahon . . . Kining mga buhata morag gihimo gumikan sa patuotuo nga ang tawong dunay HIV mamaayo kon siya manglugos ug usa ka ulay.”

Napasa-sa-sekso nga sakit. Daghan ang adunay napasa-sa-sekso nga mga sakit diha sa rehiyon. Ang South African Medical Journal nag-ingon: “Ang pagkaadunay  napasa-sa-sekso nga sakit magpausbaw sa kapeligrohan nga maimpeksiyon sa HIV-1 sa 2 ngadto sa 5 ka pilo.”

Kakabos. Daghang nasod sa Aprika ang nag-ilaid sa kakabos, ug kini mopatunghag kahimtang nga lagmit makapakaylap sa AIDS. Ang giisip nga pangunang mga kinahanglanon sa kinabuhi sa datong mga nasod dili mabatonan diha sa kadaghanang kabos nga mga nasod. Ang dagkong mga komunidad walay koryente ug walay mainom nga hinlong tubig. Walay dalan ang mga baryo o kaha kulang. Daghang molupyo nag-antos sa malnutrisyon, ug nihit ang mga tambalanan.

Ang AIDS adunay negatibong epekto diha sa negosyo ug industriya. Sa dihang daghang mamumuo ang matakdan, ang mga kompaniya sa mina makasinati sa mga epekto sa menos nga produksiyon. Ang pipila ka kompaniya naghunahuna sa paggamit ug mga makina alang sa pipila ka palakaw aron mahulipan ang kakulang sa tawo. Gibanabana nga sa usa ka minahan sa platinum sa tuig 2000, ang gidaghanon sa mga kaso sa AIDS taliwala sa mga empleyado halos midoble, ug mga 26 porsiyento sa mga trabahante ang natakdan.

Ang makasubong sangpotanan sa AIDS mao ang daghang kabataan nga mailo inigkamatay sa ilang mga ginikanan gumikan sa maong sakit. Gawas pa sa pagkawala sa ilang mga ginikanan ug sa suportar nga panalapi, kining mga bataa mag-antos usab sa kaulaw gumikan sa kamatayon sa AIDS. Ang mga kaparyentehan o mga komunidad kasagarang kabos kaayo nga dili makatabang o kaha dili andam sa pagtabang. Daghang nailo nangundang sa pag-eskuyla. Ang uban namampam ug sa ingon nakapagrabe sa pagkaylap sa sakit. Daghang nasod naghimog mga programa sa kagamhanan o sa pribado aron buligan kining mga bataa.

Pagkaignorante. Daghang natakdan sa HIV walay kalibotan bahin niana. Daghan kanila dili gustong magpasusi gumikan sa kaulaw bahin sa sakit. “Ang mga tawong natakdan o gikatahapang dunay HIV tingali isalikway diha sa mga tambalanan, dumilian sa pamalay ug panarbaho, likayan sa ilang mga higala ug mga kaubanan, dili dawaton sa mga insyurans o dili pasudlon sa langyaw nga mga nasod,” matod sa usa ka balita sa Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS). Ang uban gipatay pa gani sa dihang nahibaloan nga sila dunay HIV.

Kultura. Diha sa daghang kultura sa Aprika, ang mga babaye kasagarang dili makakuwestiyon sa ilang mga kapikas bahin sa pagpanapaw, dili makadumili sa pagpakigsekso, o makasugyot ug mas luwas nga mga paagi sa pagpakigsekso. Ang naandang mga tinuohan kasagarang mopadayag sa pagka-ignorante ug pagkadili-motuo bahin sa AIDS. Pananglitan, ang sakit tingali ipasangil  sa pagpang-ungo, ug dayon magpakitabang sa mga tambalan.

Kulang nga mga tambalanan. Ang daan nang limitadong mga tambalanan misamot kapuno tungod sa AIDS. Nagtaho ang duha ka dagkong ospital nga labaw sa katunga sa ilang giadmit nga mga pasyente adunay HIV. Ang pangunang opisyal sa usa ka ospital sa probinsiya sa KwaZulu-Natal miingon nga ang iyang mga ward nagpasulod ug 140 porsiyento nga mga pasyente. Usahay, duha ka pasyente mag-ipon sa usa ka kama, ug ang ikatulo anha sa silong sa kama!​—South African Medical Journal.

Bisan tuod makaguol na ang kahimtang sa Aprika, may mga ilhanan nga kini mograbe pa. “Ania pa kami sa unang mga yugto sa epidemya,” matod ni Peter Piot sa UNAIDS.

Dayag nga naningkamot ang ubang mga nasod sa pag-atiman sa sakit. Ug sa unang higayon, niadtong Hunyo 2001 ang United Nations General Assembly naghimog linaing komperensiya aron hisgotan ang HIV/AIDS. Molampos kaha ang tawhanong mga paningkamot? Kanus-a man gayod mahunong ang makamatay nga pagkaylap sa AIDS?

[Kahon/Hulagway sa panid 5]

ANG DROGA BATOK SA AIDS NGA NEVIRAPINE UG ANG PROBLEMA SA HABAGATANG APRIKA

Unsa man ang nevirapine? Sumala sa magsusulat nga si Nicole Itano, kini maoy “drogang antiretroviral diin gipakita sa mga pagsusi nga makapakunhod kini sa katunga sa posibilidad nga motakod ang AIDS [gikan sa usa ka inahan] ngadto sa iyang anak.” Usa ka Aleman nga kompaniya sa droga mitanyag nga maoy mosuplay nga walay bayad sa Habagatang Aprika sa mosunod nga lima ka tuig. Apan, sa pagka-Agosto 2001, ang kagamhanan wala modawat sa tanyag. Unsay problema?

Ang Habagatang Aprika adunay 4.7 milyones ka tawo nga dunay HIV, mas daghan kay sa bisan unsang nasod sa kalibotan. Ang The Economist sa London nagtaho sa Pebrero 2002 nga si Presidente Thabo Mbeki sa Habagatang Aprika “dili motuo sa naandang pangisip nga ang HIV magpahinabog AIDS” ug “nagsuspetsa sa gastos, pagkadili-peligroso ug kamapuslanon sa batok-AIDS nga mga droga. Wala niya kini idili, apan ang mga doktor sa Habagatang Aprika wala dasiga nga mogamit niana.” Nganong angay kining kabalak-an pag-ayo? Tungod kay libolibo ka masuso nga dunay HIV ang mahimugso kada tuig sa Habagatang Aprika ug 25 porsiyento sa mga mabdos ang adunay virus.

Ingong sangpotanan niining magkalahing mga opinyon, usa ka kaso ang gipasaka sa mga korte aron pugson ang kagamhanan nga iapod-apod ang nevirapine. Ang Constitutional Court sa Habagatang Aprika nagpagawas sa hukom niini niadtong Abril 2002. Sumala kang Ravi Nessman, nga nagsulat sa The Washington Post, ang korte mihukom nga “ang kagamhanan kinahanglang maghatag sa maong droga diha sa mga tambalanan nga adunay kapasidad sa pagpadapat niana.” Bisan tuod ang kagamhanan sa Habagatang Aprika daan nang naghatag sa maong tambal diha sa 18 ka dapit sa tibuok nasod aron sulayan ang pagkaepektibo niana, kining bag-ong hukom sa korte gikaingon nga naghatag ug paglaom sa tanang adunay HIV nga mga mabdos diha sa nasod.

 [Kahon/Hulagway sa panid 6]

MALIPOTONG VIRUS NGA MANGILAD SA SELULA

Susiha sa makadiyot ang gigming nga kalibotan sa human immunodeficiency virus (HIV). Usa ka siyentipiko miingon: “Human sa daghang tuig nga pagsud-ong sa mga partikulo sa virus ginamit ang mikroskopyo nga elektron, ako nagsige gihapog kahibulong ug kahingangha bahin sa katukma ug kakuti sa disenyo niining gigming kaayong butang.”

Ang virus mas gamay kay sa bacterium, sa baylo, mas gamay pa gayod kini kay sa naandang selula sa tawo. Sumala sa usa ka awtoridad, gigming kaayo ang HIV nga ang “230 milyones [ka partikulo sa HIV ] ikasulod sa tulbok nga anaa sa tumoy niini nga tudling-pulong.” Ang virus dili modaghan gawas kon makasulod kini sa usa ka balayan nga selula ug molupig sa mga mekanismo niini.

Inig-atake sa HIV sa lawas sa tawo, kinahanglang makig-away kini sa gamhanang mga katakos nga gamiton sa sistema sa imyunidad. * Ang sistema sa pagdepensa nga gilangkoban sa puting mga selula sa dugo ipatungha diha sa utok sa bukog. Ang puting mga selula sa dugo naglakip sa duha ka pangunang mga tipo sa mga lymphocyte, nga nailhang mga T cell ug B cell. Ang ubang puting mga selula sa dugo gitawag ug mga phagocyte, o “kumakaon nga mga selula.”

Ang nagkadaiyang kategoriya sa mga T cell adunay nagkalainlaing natudlong mga buluhaton. Kining gitawag nga katabang nga mga T cell maoy manguna sa pagpakigbugno sa sakit. Ang katabang nga mga T cell moabag sa pag-ila sa mga manunulong ug momando sa paggamag mga selula aron moatake ug molupig sa kaaway. Sa dihang moatake ang HIV, unahon niini paglupig ang katabang nga mga T cell. Ang tigpatay nga mga T cell palihokon aron patyon ang mga selula sa lawas nga gisudlan sa HIV. Ang mga B cell mogamag mga antibody nga reklutahon aron makigbugno sa mga impeksiyon.

Malipotong Estratehiya

Ang HIV giklasipikar ingong retrovirus. Ang kodigo sa henetika sa HIV maoy RNA (ribonucleic acid) ug dili DNA (deoxyribonucleic acid). Ang HIV maoy iya sa usa ka tinong segundang-grupo sa mga retrovirus nga nailhan ingong mga lentivirus kay kini mahimong dili una magdalag kadaot sulod sa taas nga panahon sa dili pa motungha ang grabeng mga simtoma sa sakit.

Sa dihang makasulod na ang HIV sa usa ka balayan nga selula, makahimo kini paggamit sa mekanismo sa selula aron makab-ot ang tumong niini. Iyang “usbon ang programa” sa DNA sa selula aron makakopyag daghang HIV. Apan sa dili pa niya kini mahimo, kinahanglang mogamit ang HIV ug laing kodigo sa henetika. Kinahanglang usbon niini ang kaugalingong RNA ngadto sa DNA aron kini mabasa ug masabtan sa mekanismo sa balayan nga selula. Aron mahimo kini, gamiton sa HIV ang usa ka virus nga enzyme nga gitawag ug reverse transcriptase. Ngadtongadto, ang selula mamatay, human kini makapatunghag libolibong bag-ong mga partikulo sa HIV. Kining bag-ong gipatunghang mga partikulo manakod sa ubang mga selula.

Sa dihang diyutay na lamang ang katabang nga mga T cell, ang ubang mga kagaw molukop sa lawas sa tawo nga dili na mahadlok nga atakehon. Ang lawas dag-on sa tanang matang sa mga sakit ug impeksiyon. Bug-os na ang pagkaugmad sa sakit nga AIDS diha sa gitakboyan nga tawo. Ang HIV milampos na sa pagdaot sa bug-os nga sistema sa imyunidad.

Kini maoy usa ka gipayano nga pagpatin-aw. Angayng hinumdoman nga daghan pa ang wala mahibaloi sa mga tigdukiduki bahin sa sistema sa imyunidad ug kon sa unsang paagi naglihok ang HIV.

Sa halos duha ka dekada, ang mental ug pisikal nga mga katakos sa pangunang tigdukiduking mga doktor sa tibuok kalibotan gipunting niining gigming nga virus, nga misangpot sa dagkong gastos. Ingong resulta, daghan ang nakat-onan bahin sa HIV. Si Dr. Sherwin B. Nuland, usa ka siruhano, mikomento pipila ka tuig kanhi: “Ang gidaghanon sa impormasyon nga . . . natigom bahin sa human immunodeficiency virus ug ang nahimong pagpangandam sa pagdepensa batok sa mga pag-atake niini maoy makapahingangha gayod kaayo.”

Bisan pa niana, ang makamatay nga pagkaylap sa AIDS nagpadayon diha sa makahahadlok nga gikusgon.

[Footnote]

[Hulagway]

Ang HIV moatake sa mga lymphocyte sa sistema sa imyunidad ug mag-usob sa programa niini aron sa pagpatunghag HIV

[Credit Line]

CDC, Atlanta, Ga.

[Hulagway sa panid 7]

Libolibong batan-on nagtuman sa mga sukdanan sa Bibliya