Crazy Horse—Usa ka Bukid nga Gihimong Monyumento

ANG usa ka Polako-Amerikanong eskultor nga hawod kaayo, batan-on, ug nakakat-on ug eskultora pinaagi lamag eksperyensiya, midawat sa tahas nga himoon ang usa ka bukid nga hinanduraw nga larawan sa usa ka tinahod nga Indian nga manggugubat. Unsay nagtukmod kaniya sa pagdawat sa maong tahas? Dili kadto dinalidali nga desisyon, tungod kay si Korczak Ziolkowski​—nga maoy ngalan sa eskultor​—gidangtag pito ka tuig sa pagtulotimbang una pa makadesisyon.

Sa 1939, si Korczak nakadawat ug sulat gikan sa tigulang nga pangulo sa Lakota Indian, nga si Henry Standing Bear, kinsa nagpuyo sa Pine Ridge Indian Reservation sa South Dakota. Gidapit siya sa maong pangulo sa paggamag monyumento sa Black Hills sa South Dakota alang sa usa sa iladong Indian nga mga pangulo. Ang mga Lakota Indian nag-isip sa Black Hills ingong sagradong Indian nga teritoryo, ug wala sila malipay sa dihang natapos ni Gutzon Borglum ang iyang dako kaayong eskultora nga naghulagway sa upat ka presidente sa T.B. sa Mount Rushmore, diha mismo sa taliwala sa ilang gipakabalaan nga Black Hills. Si Pangulong Standing Bear misulat kang Korczak nga nag-ingon: “Buot namo sa akong kaubang mga pangulo nga ipahibalo sa puting tawo nga ang pulang tawo dunay bantogang mga bayani usab.”

Nganong si Crazy Horse?

Nganong si Crazy Horse man ang ilang gipili? * Si Robb DeWall nagpatin-aw: “Ang mga Indian maoy nagpili kang Crazy Horse nga maoy himoan ug monyumento. Ang pangunang rason mao nga si Crazy Horse mao ang hingpit nga panig-ingnan sa usa ka Indian​—isog kaayong manggugubat ug hawod nga tigmugnag militaryong taktika, ang unang Indian nga nahibaloang naggamit sa sistema sa pagdani sa kaaway ngadto sa lit-ag. Siya . . . wala gayod mopirma ug tratado ug wala gayod mopuyo sa reserbasyon [o yuta sa gobyerno nga gitagana aron puy-an sa mga Amerikanong Indian].”

Unsay nakahatag kang Korczak ug ideya alang sa iyang disenyo? Nakadungog siya ug sugilanon bahin sa tubag ni Crazy Horse ngadto sa usa ka puting negosyante nga nagbiaybiay kaniya tungod kay midumili siya sa pag-adto ug pagpuyo sa reserbasyon samtang kadaghanan sa mga Lakota namuyo na didto. Ang negosyante nangutana: “Asa na man karon ang imong kayutaan?” Si Crazy Horse “mitan-aw sa kapunawpunawan, mitudlo niini samtang nagsakay sa iyang kabayo, ug mapasigarbohong miingon, ‘Ang akong kayutaan mao ang dapit diin gilubong ang akong mga patay.’”

Kon Asa Gam-on ang Monyumento

Ang unang buhaton mao ang pagpili ug bukid nga pagahimoong kinadak-ang eskultora sa kalibotan, nga malabwan bisan ang Mount Rushmore sa duol. Sa 1947, si Korczak ug si Pangulong Standing Bear sa kataposan nakapili ug bukid nga kulitan. Kini mao ang 200 metros nga taluktok sa bukid nga 2,050 metros ibabaw sa lebel sa dagat. Ginganlan kini ni Korczak ug Bukid sa Ulo sa Dalugdog tungod sa talagsaong mga hulma sa panganod nga usahay maporma ibabaw niini. Sa unsang paagi sila makakuhag permiso sa paghimo niining bukira nga usa ka dako kaayong monyumento sa Indian?

Si DeWall nagsaysay diha sa iyang librong Korczak​—Storyteller in Stone: “Si bisan kinsa makahangyo ug legal nga katungod sa pagmina diha sa Black Hills ug, sa ingon, maoy ‘manag-iya’ sa maong yuta basta himoon niya ang pagtasal sa propiedad sa kantidad nga $100 kada tuig. Alang kang Korczak, katingad-an nga ang gobyerno wala magtagad kon ang hitsura sa bukid mahimo nang usa ka Indian nga nagkabayo, basta bayran lang ang pagahimoong pagtasal sa propiedad kada tuig.”

Unsa ka Dakong Bahin sa Bukid ang Tumpagon?

Si Korczak gamay rag sapi apan dako kaayog trabahoonon, ug sa sinugdanan, nag-inusara ra siya sa maong trabaho. Ang unang pagpabuto sa dinamita nga nahitabo sa Hunyo 3, 1948, nakatumpag ug napulo ra ka toneladang bato. Sukad niadto hangtod sa 1994, gibanabana nga 8.4 milyones ka toneladang bato ang gitumpag gikan sa bukid. Ginatos ka Indian ang mitambong sa unang pagpabuto, lakip ang lima sa  siyam nga nakalabang-buhi sa gibantog nga Bugno sa Little Bighorn (Hunyo 25, 1876). *

Si Korczak determinado ug dedikadong tawo. Naggamit sa mga kahoy nga iyang gipamutol sa palibot, naghimo siya ug 741-ang-ang nga hagdanan hangtod sa tuktok sa bukid, sa dapit nga iyang giplanohan nga tumpagon ug kulitan sa ulo sa kabayo. Nagkinahanglan siya ug koryente aron makagamit ug jackhammer. Gigamitan niya kini ug karaang compressor nga gipaandar pinaagig gasolina. Ang 8 ka sentimetros nga tubo nga 620 metros ka taas kinahanglang iplastar ni Korczak pataas ug latas sa bukid ngadto sa dapit diin siya naglungag. Matag higayon nga kalit nga mohunong ang compressor, kinahanglan niyang kanaogon ang tibuok 741 nga ang-ang sa hagdan, aron paandaron pag-usab ang motor. Siya may rekord nga siyam ka beses nga nagsaka-kanaog sa usa ka adlaw! Wala siyay kuwartang ikasuhol ug operitor sa compressor. Dayag nga siya lig-on kaayo ug determinado.

Sa 1951 iyang gidrowing, pinaagig 660 litros nga puting pintal, ang tabas sa nagbugdo nga kinulit diha sa kilid sa bukid. Pinaagi niini mas sayon mahanduraw sa mga moduaw ang resulta unya niini kon mahuman.

Trahedya ug Krisis

Sa katuigang 1970 ug sa unang bahin sa katuigang 1980, gikapulikian ni Korczak ang pagtumpag ug igong  mga bato aron masugdan ang pagporma sa ulo sa kabayo. Kaduha na siya giatake sa kasingkasing (1968 ug 1970). Sa ting-init sa 1982, nagmalamposon ang operasyon sa iyang kasingkasing. Dayon, nahitabo ang trahedya​—kalit nga namatay si Korczak sa Oktubre nianang tuiga sa edad nga 74. Unsa nay mahitabo sa dako kaayong Crazy Horse nga proyekto? Mohunong ba usab kini dungan sa pagkamatay sa eskultor?

Wala gayod damha ni Korczak nga matapos niya mismo ang iyang trabaho. Nasayod siya nga dugay kaayong mahuman ang proyekto, busa naghimo siya ug detalyadong mga plano alang sa maong trabaho. Ang iyang asawa, si Ruth, ug ang ilang napulo ka anak sama niya ka dedikado nga taposon ang monyumento. Si Ruth nalangkit sa proyekto sa tanang higayon, nga nagtabang sa iyang bana sa mga kalkulasyon ug usab sa pisikal nga trabaho.

Ang iyang unang prioridad mao ang pagtapos sa ulo sa kabayo. Apan nausab kana nga plano sa namatay siya. Sa 1987 ang iyang nabalo nga asawa, apil ang mga direktor sa maong dili-negosyong organisasyon, nakahukom nga unahon paggama ang nawong ni Crazy Horse. Unsay nakatukmod sa maong kausaban? Sanglit ang nawong mas gamay gayod kay sa ulo sa kabayo, mas dali kining matapos ug mas menos ang gastos. Dugang pa, may klarong larawan nga makita dayon ang mga tawo ug tingali makapadasig kini sa publiko sa pagsuportar sa proyekto.

Kahibulongang Gidak-on

Ang ulo ni Crazy Horse may 26.7 metros nga gihabogon ug 18 metros nga gilapdon. Gikaingon nga ang “tanang upat ka 20-metros ka habog nga mga ulo sa Mount Rushmore makaigo sa sulod sa ulo lang ni Crazy Horse​—ug luag pa!” Dunay pipilang nag-ingon nga si Crazy Horse, uban sa iyang nagtuyhad nga walang bukton ug sa iyang kabayo, mao unya ang kinadak-ang eskultora sa kalibotan​—172 metros ang gihabogon ug 195 metros ang gitas-on. Ang bukton pa lang may gitas-ong 69 metros, ug ang tudlo 11.4 metros ang gitas-on ug 3 ka metros ang gibag-on.

Si Korczak dili modawat ug pondo sa gobyerno alang sa iyang proyekto. Sa duha ka higayon gitanyagan siya ug 10 milyones dolyares ingong tabang unta gikan sa gobyerno, apan iya kining gibalibaran. Si DeWall nag-ingon nga ‘lig-ong gibarogan ni Korczak ang iyang pilosopiya nga libreng pagnegosyo. Sa buhi pa siya, nag-inusara siya sa pagkolekta ug paggastog kapin sa lima ka milyong dolyar sa Crazy Horse.’ Wala siyay suweldo ug walay kuwenta sa personal nga gasto.

Karon dunay bayad kon mosulod ang mga grupo sa sakyanan ug mas barato ang bayad sa kada tawo ug sa nagmotorsiklo. Sa pagkakaron, kapin sa usa ka milyong bisita ang moanhi sa Crazy Horse kada tuig. Daghan ang gihatag nga mga donasyong kasangkapan ug salapi nga nakatabang aron mapadayon ang proyekto.

Ang Indian nga Museyo

Sa dapit sa Crazy Horse anaa ang dakong Indian Museum of North America, nga ginama sa lokal nga kahoy. Makaplagan dinha ang libolibo ka karaang mga butang nga naghawas sa daghang tribo sa Amerika del Norte nga may gidaghanong kapin sa 500. Dunay dakong librarya usab sa mga basahon bahin sa Nitibong mga Amerikano, nga puwedeng matuki sa mga estudyante ug mga eskolar.

Presente usab didto ang Nitibong mga Amerikano, sama nila ni Priscilla Engen ug Freda Goodsell (Oglala  Lakota), aron sa pagtubag sa mga pangutana ug sa pagpatin-aw sa pipila ka arte ug mga produktong ginama sa kamot nga gidispley. Si Donovin Sprague, usa ka instruktor sa unibersidad ug membro sa Miniconjou, nga tribo sa Lakota, mahimong konsultahon panahon sa pagduaw. Siya maoy apo sa sungkod ni Pangulong Hump, kinsa miapil sa Bugno sa Little Bighorn niadtong 1876.

Unsay Kaugmaon sa Crazy Horse nga Monyumento?

Dunay plano nga ibalhin ang museyo ngadto sa usa ka bag-ong tinukod. Ang orihinal nga ideya ni Korczak mao ang pagpahiluna sa museyo nga mas duol sa tiilan sa monyumento ug ang estilo maoy balay nga Navajo. Kini mao unyay usa ka bilding nga daghag andana, nga 110 metros ang diyametro. Nagplano usab sa pagtukod ug usa ka unibersidad ug sentro alang sa medikal nga pagbansay alang sa mga Indian sa Amerika del Norte. Apan, sa dili pa matuman kining dagkong mga plano, ang Crazy Horse nga monyumento mismo kinahanglang matapos una. Kanus-a kini matapos? Ang asawa ni Korczak, si Ruth, nag-ingon: “Dili kita makatakda ug petsa, sanglit dunay daghan kaayong butang nga nalangkit​—ang klima, kagrabe sa tingtugnaw, panalapi, ug uban pang mga butang. Ang labing hinungdanon mao nga kita padayong nag-uswag padulong sa katumanan sa atong pangunang tumong.”

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 14, 15]

Hulad ni Crazy Horse ug ang ulo sa kabayo nga gidrowing pinaagig pintal diha sa kilid sa bukid

[Credit Line]

Pages 2 and 15: Korczak, Sculptor © Crazy Horse Memorial Fnd.

[Hulagway sa panid 15]

Si Korczak ug si Pangulong Henry Standing Bear niadtong Hunyo 3, 1948. Sa luyo nila mao ang marmol nga hulad ug ang bukid sa wala pa matumpag ang ubang bahin niini

[Credit Line]

Photo: Crazy Horse Memorial archives

[Hulagway sa panid 16]

Ang pamilya Ziolkowski. Ikaupat gikan sa tuo mao si Ruth, ang nabalo nga asawa ni Korczak

[Credit Line]

Crazy Horse photo

[Hulagway sa panid 17]

Ang sulod nga bahin sa Indian Museum

[Hulagway sa panid 16, 17]

Tinuig nga pag-adto sa nawong ni Crazy Horse

[Credit Line]

Photos by Robb DeWall, courtesy Crazy Horse Memorial Foundation (nonprofit)

[Picture Credit Line sa panid 16]

Photo by Robb DeWall, courtesy Crazy Horse Memorial Foundation (nonprofit)