Ang Talagsaong Yurumí

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ARGENTINA

SA ILANG mangitngit nga puy-anan ilalom sa yuta, usa ka grupo ang natarantar nga nagkapagkapag tungod sa usa ka pag-atake. Ang tigpanalipod nga mga sundalo nanagan ngadto sa dapit sa kapeligrohan nga may dalang mga hinagiban, bisan pag kulang intawon kaayo ang ilang pangdepensa. Sa kalit lang, natumpag ang dakong bahin sa paril nga nagsilbing panalipod, ug daghang molupyo ang nadat-ogan sa nahugnong paril. Sa gawang sa paril makita ang sulaw kaayong kahayag, ug diha niana misulod ang manunulong.

Kini ba naghubit sa usa ka siyudad nga giatake sa kapanahonan sa Roma? O kini ba usa ka esena sa pelikulang aksiyon? Dili gayod! Hinunoa, kini mao ang pag-atake sa yurumí​—gikan sa punto-debista sa usa ka insekto. Apan, alang sa yurumí, o higanteng tigkaog-olmigas, kini maoy usa lamang sa mga bungdo sa anay nga kaloton niini matag adlaw.

Pagsinati sa Yurumí

Bisan pag dunay lainlaing matang sa mga tigkaog-olmigas, ang atong espesipikong hatagag pagtagad mao ang higanteng tigkaog-olmigas, nga nailhan usab ingong oso nga tigkaog-olmigas. Ang tinuod, kini dili gayod oso apan tingali ginganlan niini tungod sa bug-at nga linihokan niini ug tungod kay kini kasagarang mobarog kon modepensa sa kaugalingon. Dugang pa, kini “mogakos” sa tig-atake pinaagi sa kusgang mga braso niini, sama sa himoon sa oso.

Sa amihanan-sidlakang Argentina ug sa silingan niini nga mga nasod, ang higanteng tigkaog-olmigas ginganlan ug yurumí tungod sa Guarani nga ngalan niini, nga nagkahulogang “gamay ug baba.” Haom ang maong ngalan, sanglit ang baba niini gamay kaayog entrada, bisan pag ang apapangig halos ingon ka taas sa ulo niini. Ang taas, samag-tubo ug porma nga baba sa yurumí maoy mamatikdan dayon sa usa nga makakita niini. Ang yurumí usab dunay taas, balhiboon nga ikog, nga usahay halos pinatindog ug posisyon. Ang baga nga balhibo niini motaas ug mobukad dapit sa ikog, nga maghimo niining mas dakong tan-awon kay sa tinuod nga gidak-on niini. Bisan pa sa talagsaong dagway niini, ang lawas sa yurumí sama lang ug gidak-on sa usa ka dakong iro. Ang hingkod nga yurumí mahimong motimbang ug kutob sa 25 kilos. Apan mahimong motubo kini sa gitas-ong 1.8 metros o kapin pa gikan sa baba ngadto sa tumoy sa ikog niini.

Ang yurumí kanunayng mag-inusara ug maglibodlibod, kasagaran diha sa lamakon nga mga kapatagan sa Amerika del Sur. Kon maghunahuna ka bahin niining maong kontinente, tingali ikaw kasagarang maghanduraw ug bagang kalasangan ug labong nga mga tanom. Apan kini usab dunay halapad kaayong kapatagan sa ugang kasagbotan nga dunay daghang pundok sa kahoyng palma ug mga pundok sa tunokon nga mga tanom. Ang yuta sa maong kabanikanhan dagaya sa materyales sa nadugtang mga tanom ug kini maoy gustong puy-an sa mga anay. Dinhi tukoron sa mga insekto ang ilang nagbuntaog nga mga bungdo nga ginama sa yuta ug laway​—usa ka kombinasyon nga makapalig-on kaayo sa ilang tinukod. Kining dagko kaayong mga bungdo moabot sa gihabogong kapin sa 1.8 metros.

Taliwala niining kadagaya sa mga insekto, atong makaplagan ang yurumí​—nga ang kinaham nga kalan-on mao kining mga insektoha. Busa, ang siyentipikanhong ngalan niini nga Myrmecophaga tridactyla sa panguna nagtumong sa batasan niini sa pagkaon (tigkaog-olmigas) ug ikaduha nagtumong sa tulo sa upat ka tudlo sa matag pangunahang mga tiil niini nga dunay dagko, samag-kaw-it nga mga kuyamas. Ang Enciclopedia Salvat de la fauna nag-ingon: “Ang mga kuyamas maoy alang sa pagpangitag pagkaon ug alang sa pagdepensa: Sa dihang atakehon, ang tigkaog-olmigas mogamit niini samag hait nga mga punyal, ug mobarog kini pinaagi sa pag-isa sa pangunahang mga tiil niini uban ang katakos ug abilidad nga makapahinabog grabeng kadaot ug makapahadlok bisan sa mga jaguar.”

Sa Unsang Paagi Mokaon ang Yurumí?

Walay ngipon ang yurumí. Apan, kini dili kabaldahan tungod kay kini dunay talagsaong paagi sa pagkuhag pagkaon niini. Una, maayo kaayo ang pagpanimaho niini​—40 ka  pilo nga mas maayo kay sa iya sa tawo​—aron sa pagtultol sa nahimutangan sa pagkaon. Dayon gamiton sa yurumí ang pangunahang mga tiil niini, nga ang mga kuyamas may gitas-ong kutob sa 10 sentimetros, sa pagkalot sa ilalom sa yuta sa pagpangitag mga insekto, ulod, o mga itlog. Human makakalot, ikulikot niini ang iyang 45-sentimetros nga dila ngadto sa mga agianan sa mga insekto sa ilalom sa yuta.

Ang talagsaon-ug-gidak-ong mga glandula sa laway sa yurumí magpagula ug hagkot nga laway aron ang dila niini kanunayng basa ug pilitpilit. Ang mga olmigas ug mga anay manapot sa dila niini ug lamonon kini. Apan dili pa igo ang pagtulon niining mga insektoha. Kinahanglan usab nga hilison kini. Makaiikag nga kini dunay kusgang mga kaunoran sa tiyan nga maoy magdugmok sa mga insekto.

Unsay Kaugmaon sa Yurumí?

Bisan pag makita kini sa tibuok nga Sentral Amerika ug Amerika del Sur, ang mga yurumí wala gayod modaghan sukad. Tingali dili gayod sila kusog nga manganak. Usa ray ipanganak sa baye nga mga yurumí human sa mga 190 ka adlaw nga pagmabdos. Babahon sa inahan ang iyang anak sulod sa unang tuig niini. Usa ka naturalista nga taga-Argentina naghubit sa usa ka makaiikag nga bahin niini: “Ako nakatagbo ug usa ka inahan nga nagbaba sa iyang gamay, nga pipila ka adlaw lamang ang edad. Dili dayon makita ang gamayng linalang diha sa likod sa inahan, ug naikag ako sa pagkamatikod nga dili gayod mamatikdan ang anak tungod sa linaing nahimutangan niini, nga ang iyang posisyon naghimo sa itom nga badlis sa iyang likod nga misapaw sa itom nga badlis sa iyang inahan. Sa ingon, dili kaayo siya mamatikdan sa mga langgam nga mananagit.”

Ang yurumí dunay hinungdanong epekto diha sa ekolohikal nga komunidad nga gipuy-an niini. Ang usa ka yurumí mokaog tinagpulo ka libong olmigas o anay sa usa ka adlaw. Kon ang yurumí dili kanunayng mokaon sa maong mga insekto, modaghan kaha kining mga insektoha sa sukod nga makapahinabo nag kadaot? Kon unsa ugaling, kining kinaiyanhong pagkabalanse nagakausab na. Ngano?

Ikasubo, anam-anam nang nagakahanaw ang yurumí tungod sa mga tawo. Ang pipila mangayam niini agig kalingawan; patyon kini sa uban tungod kay sila nagtuo nga usa ka daotang tilimad-on ang yurumí. Dakpon kini sa uban aron ibaligya ngadto sa mga tigkolekta ug talagsaong mga mananap, ug kining mga tigkaog olmigas ibutang sa hawla o dili kaha ipreserbar diha sa mga museyo. Mapuo kaha ang yurumí sama sa ubang talagsaong mga linalang? Panahon ray mag-igo. Dunay mga paningkamot nga ginahimo aron mapanalipdan kining mutya sa biolohikal nga panagkadaiya.

[Hulagway sa panid 15]

Nangitag usa sa kinaham nga mga pagkaon niini​—mga anay

[Hulagway sa panid 15]

Usa ka gamayng “yurumí” gibaba sa inahan niini

[Hulagway sa panid 14, 15]

Ang talagsaong 45-sentimetros nga dila sa “Yurumí”

[Credit Line]

Kenneth W. Fink/Bruce Coleman Inc.