“Pula nga Bulawan” Gikan sa Mediteranyo

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ITALYA

MAY panahon nga ang makinaadmanong mga tawo wala magkauyon kon kini ba usa ka utanon o usa ka mineral. Ang hayag nga kolor niini dugay nang nakapaikag sa mga magdadayeg. Latas sa kasiglohan, gigamit na kini ingong pang-adorno, galamiton sa mga mahiligon sa arte, anting-anting, tambal, ug gigamit pa ganing kuwarta. Karong adlawa kini pangunang gigamit sa paggamag alahas. Unsa man kini? Pula nga korales gikan sa Mediteranyo​—nga tungod sa kabililhon niini gitawag kini nga pula nga bulawan.

Unsa ba gayod ang pula nga korales? Sa unsang paagi ug diin man kini motungha? Unsang mga paagi ang gigamit sa pagkuha niini? Giunsa kini paggamit sa mga artesano kaniadto? Ug sa unsang paagi kini gigamit sa mga artesano karon?

Mananap, Utanon, o Mineral?

Gihubit sa karaang mga naturalista ang pula nga korales sa Mediteranyo (Corallium rubrum), kon giunsa kini pagkuha, ug ang mga gamit niini. Sa katibuk-an wala masabti sa bug-os hangtod sa ika-18ng siglo nga kini maoy mga bukog sa usa ka organismo sa gingharian sa mga mananap, sama gayod sa tanang korales. Ang morag mga bulak sa usa ka gamayng kahoy sa pagkatinuod maoy mga gaway sa buhing mga linalang​—mga kolonya sa mga polyp. Ang mga sanga, nga moabot ug mga 25 ngadto sa 30 sentimetros ang gitas-on, maoy solidong mga deposito sa kalsiyum nga gipatungha sa tibuok kolonya niini nga mga organismo aron panalipdan ang kaugalingon. Ang matag sanga pareho ug kolor, apan mailhan ang ubay-ubayng klase sa pagkapula. Ang pula nga korales motubo diha sa bisan unsang gahi nga butang​—bato, nalunod nga barko, o bisan diha sa usa ka karaang kanyon​—hangtod sa giladmon nga 250 metros, apan nagkinahanglan kinig linaw, hinlo nga kadagatan nga may igoigong kaparat ug magbag-obag-o nga temperatura sa tubig tali sa 10 ug 29 grado Celsius. Makaplagan kini diha sa kadagatan sa Mediteranyo sa Albania, Algeria, Espanya, Gresya, Italya, Morocco, Pransiya, Tunisia, ug sa Yugoslavia ug diha sa kadagatan sa Atlantiko haduol sa Cape Verde ug Morocco. Ang gibanabanang gikusgon sa pagtubo sa bag-ong mga kolonya maoy gikan sa upat hangtod sa walo ka milimetro ang gitas-on ug mga 1.5 ka milimetro ang diyametro kada tuig.

 Gipabilhan Sukad pa sa Karaang mga Panahon

Ang ebidensiya sa arkeolohiya nagpakita nga ang korales dugay nang gitinguha, gigamit sa mga artesano, ug gibaligya. Sa sinugdan, gipanguha lang sa mga tawo ang mga sanga nga gidagsa sa kabaybayonan sa Mediteranyo. Ang mga tipik sa pula nga korales, lagmit gigamit ingong mga anting-anting, nakaplagan diha sa karaang mga lubnganan sa Switzerland. Nalakip kini sa mga alahas sa usa ka diyos sa mga Sumeriano. Gipabilhan kini pag-ayo sa mga Ehiptohanon. Ang karaang mga Hudiyo nag-isip sa korales nga samag bili sa plata ug piniling bulawan. (Proverbio 8:​10, 11; Lamentaciones 4:7) Ug ang mga Celt usab nagpabili pag-ayo niini, nga nagbutang niini diha sa ilang mga bukton ug diha sa mga busal sa mga kabayo ingong dayandayan.

Ang Romanong naturalista nga si Pliny nagtaho nga sa unang siglo K.P., gipanguha ang pula nga korales didto sa Gulpo sa Lions, ubay sa kasadpang baybayon sa peninsula sa Italya, ug palibot sa Sicily. Gipanguha ang mga kolonya ginamit ang mga baling o gipamutol ginamit ang hait nga mga puthaw. Kaniadto, ang korales giisip nga tambal sa hilanat, mga bato sa rinyon, ug mga sakit sa mata. Giisip usab kining anting-anting nga mopanalipod sa tag-iya niini batok sa mga bagyo ug kilat.

Pagkaikanapulong siglo K.P., ang mga Arabong Aprikano sa Amihanan nakaimbento ug usa ka himan sa pagpanguhag korales​—usa ka dakong pahandag nga krus, nga ang mga balabag niini mosukod ug tali sa upat ug lima ka metros ang gitas-on. Gipabug-atan kinig dakong bato ug dunay mga hugpong sa mga pukot, ang uban mga walo ka metros ang gitas-on, nga nagbitay diha sa tunga ug sa mga tumoy niini. Ang maong himan itunton gikan sa sakayan ngadto sa may-korales nga salog sa dagat ug guyoron latas sa mga korales. Mangabali ang mga sanga sa korales, masangit diha sa mga pukot, ug panangtangon sa dihang haw-ason na ang himan didto sa baybay. Lainlaing matang niini nga himan ug paagi ang gigamit hangtod lamang sa pipila ka tuig nga miagi, sa dihang ang  mga kabalaka nga kini nga himan nagadaot sa salog sa dagat ug sa mga mananap sa dagat mitultol sa pagdili niini tungod kay gipalabi ang mga mananalom. Sa teoriya, ang mga mananalom mahimong mas mapilion ug dili kaayo makahatag ug kadaot, apan sa tinuoray, ang uban napamatud-ang makahimo sa pagpuo sa tanang korales diha sa salog sa dagat.

Usa ka Karaang Buhat sa Arte sa Italya

Ang karaang mga artesano sa Roma naggamag mga anting-anting, mga lobitos alang sa mga kulentas, ug mga kinulit nga naghulagway sa mga butang gikan sa mitolohiya ug kinaiyahan. Pagkaika-12ng siglo, milambo ang pagpamaligyag mga lobitos, butones, ug uban pang mga butang tali sa Genoa ug Constantinople ug sa nagkalainlaing mga dunggoanan sa Mediteranyo. Sa panahon ni Marco Polo (ika-13 nga siglo), ang korales sa Mediteranyo pinangita kaayo sa India ug Indotsina, ug ang mga negosyanteng Arabo nagdala niini hangtod sa Tsina.

Ang Trapani, Naples, ug Genoa, lakip sa ubang mga siyudad, nagpatunghag ubay-ubayng gidaghanon sa hamis-ug-nawong nga mga dayandayan. Talagsaon panahon sa gitawag nga Mannerism ug baroque nga mga yugto (gikan sa ika-16 ngadto sa ika-18 nga siglo) mao ang mga produkto sa Trapani, diin ang gagmayng mga korales, nga gihal-op sa kahoy o metal nga gihaklapan ug bulawan, gidayandayan sa tanang klase sa butang​—butanganag alahas, bandehado, kuwadro, salamin, ug mga adorno sa simbahan. Ang makuti nga mga Belen gikulit diha sa korales, ug libolibo ka gagmay kaayong mga lobitos sa korales gipatapot sa mahalong mga bestida ug mga kortina sa halaran. Ilabina panahon sa ika-19 nga siglo, gipatungha ang daghan kaayong personal nga mga dayandayan diha sa tanang estilo ug porma​—mga alahas, tiyara, ariyos, pabitay sa kulentas, kulentas, cameo, barpin, ug mga pulseras nga gikulit nga kaamgid sa mga bulak, dahon, mananap, ug mga disenyo sa karaang panahon.

Ang lungsod sa Torre del Greco, diha sa Luok sa Naples, Italya, nag-espesyalisar sa pagproseso ug pula nga korales. Gani, giproseso diha sa lungsod ang gibanabanang 90 porsiyento sa tanang pula nga korales nga nakuha gikan sa tibuok kalibotan. Dinhi, ang batid nga mga artesano naggamit ug lingin nga mga gabas aron maputolputol ang mga sanga sa korales. Ang uban giproseso pinaagig makinarya aron makapatunghag linginong mga lobitos. Ang uban gigamitan ug demano nga makina aron makagama ug espesipikong mga porma ug gidak-on, dayon kini pasinawon ug itaod diha sa mga singsing, ariyos, ug ubang mga butang. Tali sa 50 ug 75 porsiyento sa gam-onong materyales ang mawala o ilabay panahon sa pagproseso, ug mao kiniy usa sa mga rason kon nganong mahal ang nahuman nang korales nga alahas por gramo kay sa bulawang alahas.

Ang industriya miuswag ug nakatigom ug dagkong bahandi. Ikasubo, matod sa librong Il Corallo Rosso (Pula nga Korales), nakadani usab kini sa mga tawo nga “gitukmod sa tinguhang makabatog dali ug sayon nga kita,” nga may katakos sa pag-abuso sa mga korales sa dagat “hangtod sa punto nga mapuo kini.” Ang kabalaka bahin sa umaabot niini nga mga korales ug sa industriya nga nagdepende niini nakatukmod sa interesadong mga tawo sa pagsugyot ug maayong pagdumala sa kahinguhaan. Bisan tuod ug wala kini isipa ingong espisye nga nameligrong mapuo, ang mga sanga nga may igoigong gidak-on nga gamiton sa mga alahero nagkalisod nang pangitaon. Karon ang mga gam-onong materyales alang sa mga alahas nga korales sa Italya naggikan usab sa Pasipiko. Ang lainlaing mga espisye gipanguha gikan sa Japan ug Taiwan, sa giladmong mga 320 metros, nga naggamit bisan sa gagmayng mga submarino ug remote-controlled nga mga robot. Duha ka libo ka kilometros gikan sa amihanan-kasadpan sa Hawaii, nagtubo ang bililhong mga korales hangtod sa giladmon nga 1,500 metros.

Ang maanindot kaayo nga mga alahas ug mga eskultura nga gama sa korales nagpamatuod sa kahanas sa mga artesano nga nagpalambo niining talagsaong tradisyon. Ug alang sa mga tawong nakadayeg sa mga buhat sa atong Maglalalang, ang “pula nga bulawan” sa Mediteranyo maoy usa ka pananglitan sa iyang dili-maihap nga mga gasa aron malipay ang tawo.​—Salmo 135:​3, 6.

[Hulagway sa panid 16]

Ika-19ng siglo nga kulentas nga may 75,000 ka lobitos nga korales

[Credit Line]

Per gentile concessione del Museo Liverino, Torre del Greco

[Hulagway sa panid 17]

Buhing korales

[Mga hulagway sa panid 18]

Tiyara

Ika-17ng siglo nga kalis

Mga alahas

[Credit Line]

All pictures: Per gentile concessione del Museo Liverino, Torre del Greco

[Picture Credit Line sa panid 17]

Per gentile concessione del Museo Liverino, Torre del Greco▼