Nameligro ba ang mga Magdudula?

Ang 12-anyos nga batang lalaki “migukod sa usa ka way-hinagibang kontra hangtod nga wala na siyay kapaingnan ug mition sa pusil nganha sa iyang ulo. ‘Di na ka makaikyas!’ makantalitahong miingon ang batang lalaki, nga nagbiaybiay sa tawo diha sa eskrin sa kompiyuter. ‘Di na ka makaikyas nako karon!’ Gitulpok sa bata ang boton ug gipusil ang nawong sa tawo. Mituasik ang dugo sa tawo diha sa iyang panglaboratoryo nga sinina samtang siya mitulilik ug natumba. ‘Da, patay lagi ka!’ sulti sa batang lalaki, nga nagkatawa.”

TUNGOD niini nga pananglitan sa usa ka situwasyon sa dula sa kompiyuter, nga gikutlo gikan sa basahong “Computer Violence: Are Your Kids at Risk?” ni Stephen Barr, mitungha ang pangutana diha sa atong ulohan. Dunay kapin sa 5,000 ka lainlaing mga dula sa kompiyuter ug video nga mapalit. Ang pipila niini giisip ingong matulon-anon ug dili-makadaot nga kalingawan.

Ang usa sa maong mga dula nagtudlo bahin sa geograpiya; ug ang lain, kon unsaon pagpalupad ug ayroplano. Ang uban nagbansay sa magdudula sa lohikal nga panghunahuna ug pagsulbad ug problema. May mga dula pa gani nga gituyo aron makahatag ug makaayong epekto nganha sa magdudula. Pananglitan, dunay usa ka dula nga gidisenyo sa pagtabang niadtong may abnormalidad sa pagbasa. Ang pipila ka dula makatabang usab sa mga batan-on aron mas makamaong mogamit ug kompiyuter,  nga nag-anam ka hinungdanon niining gidumala-sa-teknolohiya nga panahon.

Ang mga Eksperto Nagpunting sa Makadaot nga mga Bahin

“Ang pipila ka dula nagpasiugda ug batok-katilingban nga mga tema sa kapintasan, sekso ug law-ay nga pinulongan,” nag-ingon si David Walsh, presidente sa National Institute on Media and the Family. “Ikasubo, kini maoy mga dula nga ilabinang popular sa mga bata nga nagpanuigon ug walo ngadto sa 15 anyos.”

Ang usa ka pagtuon didto sa Tinipong Bansa nagpakita nga halos 80 porsiyento sa mga dula sa video nga gipili sa mga batan-on naundan ug kapintasan. Si Rick Dyer, presidente sa Virtual Image Productions, nag-ingon: “Kini dili na mga dula lamang. Kini maoy mga kahimanan sa pagkat-on. Gitudloan nato ang mga bata sa labing talagsaong paagi kon sama sa unsa ang pagkablit sa gato. . . . Ang wala nila makat-oni mao ang tinuod-kinabuhing mga sangpotanan.”

Ang reklamo sa publiko batok sa pintas nga mga dula gihimo na niadto pang 1976 agig reaksiyon sa dula nga Death Race diha sa dapit sa kalingawan. Ang ideya sa dula mao ang pagligis sa mga tawong nagbahasbahas diha sa eskrin sa kompiyuter. Ang magdudula nga kinadaghanag maligsan mao ang mananaog. Ang bag-o, mas moderno nga mga dula dunay mas arang-arang nga mga hulagway ug magtugot sa magdudula sa pag-apil diha sa morag mas tinud-anay nga mga buhat sa kapintasan.

Pananglitan, diha sa dula nga Carmageddon, ang magdudula makaligis ug makapatay ug hangtod sa 33,000 ka tawo sa dihang makompleto na ang tanang hugna. Ang usa ka kahubitan sa sumpay sa maong dula nag-ingon: “Ang imong mga biktima dili lamang mapigsat sa ilalom sa imong awto ug sa ingon motuasik ang dugo diha sa bildo sa atubangan sa awto, kondili sila usab mangluhod ug magpakiluoy, o maghikog. Kon gusto nimo, mahimo usab nimo silang putolputolon.”

Makadaot ba kining tanang minugna sa kompiyuter nga kapintasan? Duolan sa 3,000 ka lainlaing mga pagtuon bahin niining ulohana ang gihimo. Daghan ang misugyot nga adunay kalangkitan tali sa kapintasan diha sa mga dula ug sa nag-uswag nga pagkaagresibo sa mga magdudula. Ang kapintasan nga nahitabo taliwala sa mga batan-on sagad giisip nga maoy pamatuod nga adunay kalangkitan.

Ang ubang mga espesyalista nagpamenos sa impluwensiya sa mga dula, nga nag-ingon nga ang ubang mga butang kinahanglang tagdon, sama sa posibilidad nga ang mga bata nga daan nang may mapintas nga mga kiling mao ang mipili sa maong mga dula. Apan posible ba nga ang mapintas nga mga dula duna gihapoy bahin niana? Morag dili makataronganon nga iinsistir nga ang mga tawo dili maimpluwensiyahan sa ilang makita. Kay kon dili kana makaimpluwensiya, nganong mogasto pa mag binilyon ka dolyar matag tuig ang komersiyal nga mga korporasyon sa pagpaanunsiyo diha sa telebisyon?

‘Ang Katakos ug ang Determinasyon nga Mopatay’

Ang sikologo sa militar nga si David Grossman, awtor sa librong On Killing, miangkon nga ang  kapintasan diha sa mga dula sa kompiyuter nagbansay sa mga bata sa samang paagi nga ang militaryong pagbansay nagtudlo sa mga sundalo sa pagbuntog sa ilang kinaiyanhong pagpakigbisog sa pagpatay. Pananglitan, nadiskobrehan sa mga militar nga posible ang pagpukgo niining maong pagpanuko diha sa daghang sundalo pinaagi lamang sa pagpuli sa naandang mga ig-onon ug pormag-tawo nga mga ig-onon panahon sa pag-ensayo sa pagpusil. Sa samang kahimtang, matod ni Grossman, ang mapintas nga mga dula nagtudlo sa mga bata “sa katakos ug determinasyon nga mopatay.”

Sumala sa panukiduki nga migula diha sa Journal of Personality and Social Psychology, ang kapintasan diha sa dula sa video ug kompiyuter lagmit mas peligroso pa gani kay sa kapintasan nga gipasalida sa telebisyon o sa mga pelikula, tungod kay ang magdudula mismo mobati ug lig-ong hinanduraw nga bugkos uban sa mga karakter nga nagahimo sa kapintasan. Ang telebisyon makapahimo kanatong mga tumatan-aw sa kapintasan; ang mga dula sa kompiyuter makapabati kanatong samag mga sumasalmot. Dugang pa, ang usa ka salida mahimong tan-awon lang sa usa ka bata sulod sa pipila ka oras, apan ang usa ka bata mahimong mogugol ug hangtod sa 100 ka oras aron makakat-on sa bug-os sa usa ka ordinaryong dula sa video.

Ang pipila ka nasod nagpatuman ug usa ka sistema sa pagklasipikar nga gidisenyo sa pagpunting nga ang hilabihan ka pintas nga mga dula maoy alang lamang sa mga hamtong. Apan ang maong sistema mapuslanon lamang sa gilapdon nga kini ipatuman. Ang usa ka pagtuon sa Tinipong Bansa nagpakita nga 66 porsiyento sa mga ginikanan nga gisurbi dili gani pamilyar sa sistema sa pagklasipikar. Ang direktor sa Entertainment Software Rating Board nag-ingon nga ang sistema sa panguna wala gidisenyo aron pugngan ang mga bata nga modula sa pipila ka dula. Siya miingon: “Ang among papel dili ang pagdiktar kon unsang dulaa ang maayo. Gihatag namo sa mga ginikanan ang paagi sa pagtino kon unsay ilang gusto o dili gusto alang sa ilang mga anak.”

Makagiyan nga mga Dula?

Ang bag-ong mga dula diha sa Internet, nga gidula sa mga tawo sa tibuok kalibotan, magtugot sa matag magdudula sa pagpili ug papel sa usa ka karakter, nga makabuntog sa nagkalainlaing mga babag, nga magpabati sa magdudula nga nagmalamposon gayod. Ang panahon nga gigugol sa usa ka magdudula diha sa iyang gimugna nga karakter mahimong puhonan ug mopabati sa magdudula nga nakadawat siya ug ganti nga maoy magpahinam kaniya nga modula pag-usab. Alang sa pipila, ang pagdula morag halos makagiyan​—tingali mao kiniy usa ka rason kon nganong ang dula diha sa Internet magpadayon sulod sa mga bulan o mga tuig pa gani.

Ang magasing Time nagtaho nga di pa dugay didto sa Habagatang Korea, dako kaayo ang gipakitang interes diha sa dula sa Internet nga gitawag ug Lineage. Niining dulaa ang mga sumasalmot  maningkamot nga makadaog diha sa Edad Medya nga palibot. Ang magdudula moabante ngadto sa nagkalainlaing mga hugna, nga maningkamot sa pagkab-ot sa espesyal nga ranggo. Ang ubang mga batan-on magdula sa tibuok gabii ug magduka na panahon sa tingtungha pagkasunod adlaw. Nabalaka ang mga ginikanan apan wala gayod sila masayod kon unsaon pagsulbad ang problema. Usa ka batan-ong magdudula miingon diha sa usa ka interbiyo: “Sa dihang makauban nako ang mga tawo diha sa Internet nagtuo sila nga ako utokan, apan sa dihang ikahibalag nila ako sa personal, ila kong tambagan nga magpakunhod sa timbang.”

Ang Koreanong sikologo nga si Joonmo Kwon mipatin-aw kon nganong ang Lineage popular kaayo: “Sa tinuod nga kalibotan, sa Korea, kinahanglan mong buntogon ang imong mga pangandoy ug natagong mga tinguha. Diha sa dula kini ikapahayag.” Busa ang mga batan-on mokalagiw gikan sa tinuod ngadto sa hinanduraw nga kalibotan. Ang usa ka maalamong komentarista naghubit sa mga magdudula niining paagiha: “Alang sa magdudula, ang kalibotan sa dula mas madanihon pa kaayo kay sa tinuod nga kalibotan. Ang tinuod nga kalibotan maoy usa lamang ka yugto sa panahon diin siya mokitag gamayng kantidad sa gikinahanglang salapi aron makapadayon sa pagdula.”

Mga Epekto Diha sa Kahimsog

Ang mga estadistika gikan sa Tinipong Bansa nagpakita nga ang aberids nga estudyante sa siksto-grado motan-awg salida sa telebisyon sulod sa upat ka oras kada adlaw​—ug kana wala gani maglakip sa panahon nga iyang gugolon sa pagdula samtang nagtutok sa eskrin sa kompiyuter o sa TV. Sa 1995 nga surbi, kapin sa 60 porsiyento sa mga bata miangkon nga sila kanunayng dugay nga magdula kay sa ilang tuyo unta. Tungod niana dali rang mapasagdan ang buluhaton sa eskuylahan. Ang usa ka pagtuon sa Japan nagpakita nga ang mga dula diha sa kompiyuter magpalihok lamang sa gamayng bahin sa utok sa bata. Sumala sa pagtuon, ang mga bata nagkinahanglan ug dugang pagbasa, pagsulat, ug aritmetika. Apan aron ang ilang mga utok maugmad pag-ayo, kinahanglan usab nilang makigdula sa ubang mga bata sa gawas ug makighugoyhugoy sa uban.

Gikataho nga mga 40 porsiyento sa mga bata sa T.B. nga nag-edad ug tali sa singko ug otso anyos ang nadayagnos nga tambok kaayo. Ang lagmit nga nakaamot sa maong problema mao ang kakulang sa ehersisyo tungod sa sobrang panahon nga gigugol atubangan sa eskrin sa TV o sa kompiyuter. Usa ka kompaniya nakaugmad pa gani ug kahimanan sa ehersisyo nga magamit samtang nagdulag kompiyuter. Apan, tin-aw nga mas maayo pa kon limitehan ang panahon nga gugolon sa maong mga dula, nga maghatag ug daghang panahon alang sa ubang mga kalihokan nga motabang sa usa ka bata sa pagkabaton ug timbang nga personalidad.

Lain pang problema sa kahimsog: Ang mga sakit sa mata mahimong moresulta tungod sa dugay nga pagtutok sa eskrin. Gipakita sa mga surbi nga labing menos 25 porsiyento sa tanang tiggamit ug kompiyuter nakasinatig mga sakit sa mata. Ang usa ka rason mao nga ang gidaghanon sa pagpamilok mahimong mous-os, nga maoy hinungdan nga mouga ug mohapdos ang mata. Ang pagpamilok makapatin-aw sa mata,  nga magpagawas ug luha nga magbanlas sa mga hugaw.

Tungod kay wala kaayo sila maghunahuna sa ilang kaugalingon, ang mga bata magdula ug kompiyuter sulod sa taas nga panahon, nga talagsa rang mopahulay. Mopahinabo kinig kadaot sa mata ug mga problema sa pagpokus sa panan-aw. Misugyot ang mga eksperto nga regular nga mopahulay sulod sa ubay-ubayng minuto human sa matag oras nga paggamit ug kompiyuter. *

Nagmauswagon nga Tibuok-Yutang Negosyo

Ang interes diha sa mga dula sa Internet morag nag-uswag sa tibuok kalibotan. Diha sa nagkadaghang dapit, ginabuksan ang mga Internet café. Aduna kiniy mga kompiyuter, ug ang mga bisita makaabang ug kompiyuter aron makadula. Kasagaran nang mogasto ang mga batan-on ug $200 sa usa ka bulan sa maong mga café.

Walay duhaduha nga nagmauswagon ang industriya sa dula. Gidahom nga ang merkado para sa mga dula sa Internet mouswag ug kapin sa 70 porsiyento sa mosunod nga lima ka tuig.

Busa, dayag nga kining nagauswag nga industriya dunay makadaot nga mga bahin. Tinuod ang mga kapeligrohan. Kitang tanan moani gayod sa mga sangpotanan kon kita mobuhat ug mga butang nga makadaot sa atong panglawas, mag-usik ug daghan kaayong panahon ug salapi, o maanad na sa kapintasan ug pagpatay. Ang atong mga anak ilabinang moani gayod sa mga sangpotanan kon mobuhat sila niining mga butanga. Busa dili tinuod nga ang mga dula sa kompiyuter kanunayng matulon-anon o dili-makadaot nga kalingawan. Si David Walsh, nga gikutlo ganina, nagpasidaan: “Ang palaumagian sa kalingawan mas gamhanan tingali kay sa atong naamgohan.” Siya midugang: “Kon ang mga ginikanan mao ang responsable sa pag-atiman sa ilang mga anak, nan ang atong paghubit sa pag-atiman kinahanglang monunot sa nag-usab-usab nga kalibotan sa palaumagian sa kalingawan.”

Sa pagkatinuod, sama sa giingon sa Bibliya, “ang talan-awon niining kalibotana nagakausab.” (1 Corinto 7:31) Ug mopatim-aw nga wala nay mas kusog nga nag-usab-usab kay sa palaumagian sa kalingawan. Daghang ginikanan ang nabug-atan na sa pagsunodsunod lamang sa nag-usab-usab nga mga uso ug mga impluwensiya nga nagaatake sa ilang mga anak sa adlaw-adlaw. Apan, ayawg kaluya. Daghang ginikanan ang nagmalamposon sa pagmatuto sa ilang mga anak pinaagi sa pagtabang kanila sa pagsentro sa pagtagad diha sa hinungdanong mga butang. Ang mga bata, sama kanato, kinahanglang mahibalo nga ang atong kinadak-ang panginahanglan dili gayod matagbaw sa kalingawan​—pinaagi man sa kompiyuter, TV, o sa bisan unsang paagi. Ang tinuod nga kalipay, ingon sa gisulti kanhi ni Jesus, bation niadtong “mahunahunaon sa ilang espirituwal nga panginahanglan.”​—Mateo 5:3.

[Footnote]

[Kahon sa panid 6]

ELEKTRONIKONG MGA DULA​—Usa ka Sumaryo sa mga Kapeligrohan

▸ Ang pagdulag pintas nga mga dula sa kompiyuter ug video makaaghat ug agresibong kinaiya.

▸ Ang elektronikong mga dula makapahimo nimong labaw pa kay sa tigtan-aw lamang sa kapintasan; gidisenyo kini aron sa pagpabati kanimong sama sa usa ka sumasalmot.

▸ Alang niadtong dali rang maimpluwensiyahan, ang mga dula mahimong maglubog sa kalainan sa tinuod ug hinanduraw.

▸ Sama sa usa ka pagkagiyan, ang pagdula mahimong motultol sa pagpasagad sa hinungdanong mga obligasyon ug mga relasyon.

▸ Ang mga dula mahimong magkuha sa panahon nga angay untang gugolon sa mga bata sa ubang hinungdanong mga kalihokan, sama sa pagtuon, pagpakighugoyhugoy sa uban, ug pagdula ginamit ang ilang kamamugnaon.

▸ Ang dugay nga pagtutok sa eskrin sa kompiyuter makadaot sa mata.

▸ Ang kakulang sa ehersisyo, nga maoy posibleng resulta sa pagdula, makapatambok pag-ayo.

▸ Ang mga dula makahurot sa imong salapi ug panahon.

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

Usa ka Paagi sa Pagpukgo sa Pagkagiyan

Si Thomas, usa ka 23-anyos nga Kristohanon, miingon: “Sa dihang nag-eskuyla pa ako, naapektohan pag-ayo ang akong homwork tungod sa akong pagsigeg dula. Sa mihamtong na ko naapektohan niini ang ubang mga butang. Wala ko moundang sa pagdula, bisan pag usa na ako ka bug-os-panahong boluntaryo nga ministro. Akong naamgohan sa kataposan nga dakong bahin sa akong panahon ug kusog ang nagamit. Usahay sa dihang magdula ako sa dili pa mosangyaw o motambong sa Kristohanong panagkatigom, malisdan ako sa pagsentro sa pagtagad. Ang akong gihunahuna halos mao na lang kon unsaon nako pagsulbad ang problema sa usa ka dula inig-uli nako sa balay. Naapektohan ang akong personal nga pagtuon ug regular nga pagbasa sa Bibliya. Ang akong kalipay sa pag-alagad sa Diyos misugod pagkahanaw.

“Usa niana ka lawom nang gabii samtang naghigda na ako, gibati nako nga dili maayong magsige na lang kog dula. Mibangon ako ug gibuksan ang akong kompiyuter, gipili ang tanang dula, ug gipapas kining tanan. Nawala na kini sa usa lang ka pagpamilok! Lisod kaayo kadto. Akong naamgohan nga mas nalangkit na diay ako sa dula kay sa akong gihunahuna. Apan naeksperyensiyahan usab nako ang nindot nga pagbati sa kadaogan tungod kay nahibalo ako nga gibuhat ko kadto alang sa akong kaayohan. Angkonon ko nga nakapalit pa akog pipila ka dula sukad niadto. Apan karon mas estrikto na ako sa akong kaugalingon. Kon ako nang mamatikdan nga malisdan na ako sa pagbalanse sa akong pagdula, papason ko lang usab kini.”

[Hulagway sa panid 6]

Ang uban nag-ingon nga may kalambigitan ang kapintasan diha sa dula ug ang pagkaagresibo sa mga magdudula

[Hulagway sa panid 7]

Usa ka lawak nga dulaanan sa Internet sa Seoul, Korea