Mga Mutya sa Baybayon

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA NICARAGUA

NASINATI mo na ba nga nalipay kaayong nakakita ug nindot nga kabhang sa kinhason nga naggilawgilaw diha sa balas? Kon mao, wala ka mag-inusara. Ang mga tawo sa tanang pangedaron gusto kaayog mga kabhang sa kinhason tungod sa nagkalidadis ug talagsaon nga katahom niini.

Ang mga kinhason makita sa halos tanang baybayon sa kalibotan. Apan, ang kabhang sa kinhason dili lang kay nindot nga kaptan ug tan-awon. Ang matag kinhason maoy balay kanhi sa humok-ug-lawas nga linalang nga naghimo niini​—usa ka mollusk. Sa kinamub-ang kalkulasyon sa gidaghanon, kapin sa 50,000 ka espisye sa mga mollusk ang naglungtad karon!

Ang tanang kinhason nga gihisgotan niining artikuloha makita sa Nicaragua sa Pacific Coast. Nakakuha ako ug daghan niini diha sa tulo ka kilometros nga gitas-ong baybay nga gitawag ug Poneloya ug Las Peñitas. Ang uban gihatag sa lokal nga mga mangingisda kanako. Tugoti ako palihog sa pagpakita kanimo sa pipila niining mga kinhasona, uban sa mga linalang sa dagat nga naghimo niini.

Ang Dagkong mga Gastropod

Ang kadaghanang mga kabhang sa kinhason ginama sa mga mollusk nga sakop sa duha ka pangunang mga matang: Gastropoda (mga gastropod) ug Bivalvia (mga bivalve). Ang mga gastropod, apil ang tanang matang sa mga hilahila, dunay ulo nga kasagarang may mga gaway ug mga mata. Kini nga mga mollusk mokamang ug moaginod sa usa ka unoron nga tiil. Maoy hinungdan nga sila gitawag ug mga gastropod​—usa ka termino nga nagkahulogang “tiyan ang tiil.”

Sa unsang paagi ang gastropod moginhawa ug mokaon? Daghang linalang sa dagat moginhawa pinaagig usa ka igsusuyop, sa ato pa, pormag-tubo nga organo nga naniwil sa ulo. Ang igsusuyop maoy gamiton sa pagsuyop sa tubig pinaagi sa ilang mga hasang. Ang ubang mga gastropod dunay proboscis, laing tubotubo nga organo nga gamiton sa paghungit sa pagkaon. Daghang gastropod may radula usab​—unoron nga tisyu nga dunay gagmay ug gahi nga ngipon. Kini nga gamit nagaobra samag kudkoran nga mopinopino sa pagkaon sa mollusk. Ang  tanang gastropod adunay sistema sa nerbiyos, sistema sa kaugatan, sistema sa paghilis, ug mga organo sa pagsanay.

Unsaon nimo pagkahibalo kon ang kabhang sa kinhason hinimo sa usa ka gastropod? Mailhan nimo kini tungod kay kini maoy usa ka univalve​—usay-kabhang nga kinhason, nga sagad naglukong. Ang bunsodbunsod, budyong-kamwa, sigay, habasan, ug hunsoyhunsoy tanan hinimo sa mga gastropod. Atong tan-awon pag-ayo ang pipila niining maong mga mutya.

Kusog nga mga Yugto sa Pagtubo​—Manglungag sa Pagkuhag Kalan-on

Ang mga murex sa tibuok kalibotan kuti kaayo nga pagkaporma. Nakakita ako ug duha ka espisye, ang matahom nga pulapula ug brawon nga royal murex ug ang nindot usab kaayo nga bunsodbunsod. Diin gikan ang ilang talinison nga mga ugdo-ugdo? Ang mollusk maghimog mga ugdo-ugdo, nga gitawag ug mga varix, sa mga yugto nga hinay ang pagtubo sa kabhang. Sa matag ugdo-ugdo makakita ka ug migahi na nga materyal sa kabhang nga nahimo panahon sa kusog nga yugto sa pagtubo. Ang librong Shells​—Treasures of the Sea nag-ingon: “Ang pagdugang ug bag-ong materyales sa kabhang makaupos sa kusog nga tungod niana pahinayon sa daghang gastropod ang ilang metabolismo ug magpahulay aron mas daghang enerhiya ang magamit sa kusog nga pagtubo sa kabhang. Kasagarang ilubong sa hayop ang iyang kaugalingon o motago sa usa ka paagi aron dili madisturbo sa mga manunukob. . . . Ang kusog nga mga yugto sa pagtubo mokabat ug pipila ka adlaw ngadto sa daghang semana, depende sa mga espisye sa mollusk.”

Ang murex usab maoy usa ka talagsaong manunukob. Usahay, sa panahong mangolekta ako ug mga kabhang sa kinhason, mahibulong ako kon nganong ang ubang kabhang sa mga kinhason adunay gaming ug maayo kaayong pagkalingin nga lungag diha niana. Akong nahibaloan sa ulahi nga ang murex maoy usa sa daghang mollusk nga makabarina ug gamayng lungag sa kabhang sa biktima niini pinaagi sa ngipong radula. Dayon ipasulod sa murex ang proboscis niini diha sa lungag ug kan-on ang unod niini!

Ako naikag sa pagkahibalo nga gipunting sa Bibliya ang murex bisag wala nganli. Duha ka espisye nga komon sa Dagat sa Mediteranyo, ang Murex trunculus ug Murex brandaris, maoy gikuhaan sa mahal nga purpurang tina nga gamiton sa pagtina ug panapton sa kapanahonan sa Bibliya. (Ester 8:​15; Lucas 16:19) Ang glandula sa murex mopagawas ug dalagong duga nga mobayolet ug kolor kon mahanginan ug mahayagan. Kay gamay ra man kaayong duga ang makuha gikan sa matag murex, gibanabana nga mokabat ug mga 12,000 ka murex aron makagama ug usag tunga ka gramos nga tina. Dili ikahibulong nga ang Tyrian purple, nga maoy pagtawag sa tina, mapalit lamang sa mga sapian! *

Ismayling nga mga Kinhason

Nakakita usab ako ug usa ka espisye sa kabhang sa budyong-kamwa, nga ismayling budyong-kamwa. Ang budyong-kamwa makita sa tibuok kalibotan, kay ang mga larva niini maglutawlutaw man sa daghang semana o bisan mga bulan una molugdang sa salog sa dagat aron magpadako. Maalinggatan dayon nimo ang nindot, lapad nga mga gusokgusok  nga naglibot sa kinhason maingon man sa talagsaong bahin sa ismayling budyong-kamwa​—ang baga nga ngabilngabil niini nga gisangga sa mga ngipon. Gituohan nga kini nga ngabilngabil maoy proteksiyon sa lami nga unod sa sulod aron dili makaon sa gigutom nga mga kasag.

Apil sa akong koleksiyon mao ang nindot nga matang sa kinhason​—gamay ug dakong budyong, nga may mga ugdo-ugdo diha sa ulo-ulo. Duna sab koy wala-pa-makadako nga tambuli, usa ka espisye nga makatubo ngadto sa sayis pulgadas ang gitas-on, maingon man usa ka Pleuroploca princeps, nga nindot kaayo tungod sa talagsaong kolor niini nga orens. Ang sama niini ka dako nga kinhason nga nagpuyo sa lawod talagsa rang madagsa sa baybay. Kining nindot nga mga kabhang sa kinhason gihatag kanako sa akong mga higalang mangingisda, nga nakakuha niini sa ilang mga pukot o sa mga panggal sa banagan. Ilang gikuha ang unod aron kan-on ug malipayon nilang gihatag kanako ang nindot nga mga kabhang.

Mas Gagmay Apan Maanindot

Sa mga adlaw sa dihang ang nagkahunas nga taob magbilin ug nagkatayng tapok sa mga kinhason diha sa balas, daghan kaayong nindot nga mas gagmayng mga kinhasong gastropod nga makita diha sa baybayon. Lakip niini ang daghang makadani sa mata nga mga klase​—mga sigay, habasan, baluyboy, auger shell, saroksarok, bulanbulan, ug lainlaing matang sa kinhasong hunsoyhunsoy. Kay hilabihan man kaayo ka daghan ang espisye sa tibuok kalibotan, ang ubang mga kolektor nangolekta lamang ug usa ka pamilya. Pananglitan, adunay kapin sa 500 ka espisye sa habasan lamang!

Ang usa sa labing nindot nga mga bahin sa mga kinhasong gastropod  mao ang ilang espayral nga disenyo. Ang mga saroksarok ug auger shell maoy nindot nga mga pananglitan sa ingon niini nga disenyo. Samtang magtubo sila, ang mga kinhasong gastropod dunay gisunod nga regular nga porma. Busa, sa dihang magkadako kini, ang naandang porma niini magpabilin. Himoon sa mollusk kining espayral nga porma pinaagi sa pagsigeg dugang ug kabhang sa ngilitngilit, nga nagliyok diha sa hinanduraw nga linya sa tunga sa kinhason. Ang maporma nga kabhang mahimong lig-on ug baga nga balay sa mollusk​—praktikal ug nindot!

Mga Clam, Takabtakab, ug Ubang mga Bivalve

Komosta ang ubang klase sa mga mollusk nga gihisgotan sa sinugdan, ang Bivalvia? Ang mga kabhang niini daghan usab kaayo diha sa baybay sa Nicaragua. Ang kabhang sa bivalve gilangkoban ug duha ka kabhang nga moakob nga sibo kaayo, nga magtabon ug magpanalipod sa hayop sa sulod. Ang clam maoy ilado nga bivalve. Ang bivalve nga mollusk walay ulo, apan duna silay igbalati nga mga organo nga gitawag ug mga chemoreceptor nga makapaalinggat kanila sa lami o baho diha sa tubig. Sa katibuk-an, ang mga bivalve mokaon pinaagi sa pagsala sa organikong materyal gikan sa tayam nga tubig. Ang uban dunay hiktin, unorong mga tiil nga magpalakaw kanila. Ang takabtakab, nga usa usab ka bivalve, makalangoy pinaagi sa puwersadong pagsira sa mga kabhang niini, nga mopasidlit ug tubig nga mopaatras sa tulipsay. Aron makaabante, kini mopasidlit ug tubig sa iyang likod. Apan sa unsang paagi ang takabtakab makahibalo kon dunay kapeligrohan sa duol? Kini adunay daghang gagming nga sensitibong asul nga mga mata nga nahimutang sa duha ka linya libot sa lawas niini. Kini makamatikod sa landong sa nag-agi nga manunukob.

Tingali ang labing bililhong produkto sa mga bivalve mao ang nacre, o tipay. Ang kinadaghanang elemento nga naglangkob sa mga kabhang mao ang nakristal nga calcium carbonate​—usa ka substansiya sa mineral nga asin sa tayam nga tubig. Apan, ang nagsinawsinaw nga katahom sa nacre nagagikan sa usa ka partikular nga matang sa calcium carbonate nga gitawag ug aragonite. Sa sulod sa mga kabhang niini, ang pipila ka mollusk modeposito ug hilabihan ka pinong mga kristal nga aragonite nga ang disenyo kaamgid sa nagsapaw nga mga baldosa sa atop. Kining maong mga kristal mopatipas ug mopaaninag sa kahayag, nga maoy hinungdan nga magsinawsinaw ang kabhang sa mga kolor sa balangaw. Sa pagkatinuod, pahiran sa ubang mga espisye sa bivalve ug nacre ang makasulod sa kabhang niini nga makapakatol, sama sa balas. Sa ngadtongadto, kini nga balas sigehag pahid ug nacre nga sa kadugayan mahimong usa ka maanindot ug mahalong perlas.

Ang Talagsaong Bahin sa Mollusk

Akong gipaulahi paghisgot ang giisip sa daghan nga labing katingalahang bahin sa mollusk​—ang mantle, usa ka organo nga nabatonan sa tanang mollusk. Kini maoy usa ka rehiyon sa ibabawng bahin sa hayop nga may talagsaon kaayong trabaho sa paghimog bag-ong kabhang. Ang Shells​—Treasures of the Sea nag-ingon: “Ang mollusk adunay likido [nga calcium carbonate] nga naglataylatay sa dugo niini ug ipagula kini diha sa tubotubong mga lungag sa mantle, . . . sa nagtubong mga ngilitngilit sa kabhang.” Ang mollusk magpagula usab ug protina nga magpatibuok sa calcium diha sa tubig.

Sa samang higayon, ang mga pigment cell diha sa mantle magbutang ug nagkalainlaing matang sa maanindot nga mga kolor ug mga disenyo diha niining maong mga mutya sa dihang kini magkadako. Ang mga malacologist​—mga siyentipiko nga nagtuon sa mga mollusk​—naglibog kon unsay obra sa mga kolor ug mga disenyo sa kabhang. Ang kolor ug disenyo morag walay gidulang hinungdanong papel sa katakos sa mollusk sa pag-ila sa usag usa. Ug kining mga bahina dili sa tanang panahon makatabang sa pagtakoban sa hayop diha sa kinaiyahan. Apan ang nagkalidadis nga kolor, disenyo, ug porma sa mga kabhang sa mollusk makadani gayod kanato!

Busa sa sunod higayon nga maglakawlakaw ka sa balasong baybayon ug mamunit ug nagsinawsinawng kabhang sa kinhason, hunahunaa kining butanga. Ordinaryo man kini nga bivalve o usa ka matahom kaayong pagkalukong nga gastropod, ikaw naghawid sa imong kamot ug usa ka mutya​—ang balay kanhi sa humok-ug-lawas nga linalang nga nailhang mollusk.

[Footnote]

[Blurb sa panid 26]

Usa lamang ang kabhang sa mga gastropod, samtang ang mga bivalve magpatungha ug duha ka buok kabhang nga moakob

[Hulagway sa panid 25]

BUNSODBUNSOD

[Hulagway sa panid 25]

ROYAL MUREX

[Hulagway sa panid 25]

ISMAYLING BUDYONG-KAMWA

[Hulagway sa panid 26]

SIGAY

[Hulagway sa panid 26]

HABASAN

[Hulagway sa panid 26]

BALUYBOY

[Hulagway sa panid 26]

AUGER SHELL

[Hulagway sa panid 26]

BUDYONG

[Hulagway sa panid 26]

TAMBULI

[Hulagway sa panid 26]

TIPAY

[Hulagway sa panid 26]

PLEUROPLOCA PRINCEPS

[Hulagway sa panid 26]

BULANBULAN

[Hulagway sa panid 26]

HUNSOYHUNSOY

[Hulagway sa panid 26]

SAROKSAROK

[Hulagway sa panid 27]

BORNAY

[Hulagway sa panid 27]

TAKABTAKAB