Naglawig sa Asul nga Kalawran​—Sa mga Barkong Tangbo!

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BOLIVIA

HANDURAWA ang imong kaugalingon nga nagsugod sa paglawig sa kalawran sa libolibong kilometros. Apan imbes nagsakay ka sa lig-on ug dako nga depasaherong barko nga nasangkapan sa tanang kaharuhay sa usa ka modernong hotel, ang imong gisakyan morag dili lig-on nga barko nga hinimo sa tangbo nga gibugkosan ug pisi! Tinuod, ang barko tingali may gibug-aton nga kutob 50 tonelada, apan unsa kana ka layo sa peligro kon ikaw, ingnon ta, anaa sa tunga sa Dagat Pasipiko nga gilambalambahan sa dagkong mga balod?

Bisan pag katingalahang hunahunaon, daghang biyahe nga sama niini nahimo na. Bisan tuod daghan niini wala molampos, labing menos napamatud-an niini ang usa ka butang​—nga kon palandongon ang materyales nga gigamit sa paggama niini, ang mga barkong tangbo lig-on kaayo. Gusto ka bang motan-aw kon giunsa paghimo kining mga barkoha? Kon mao, uban kanamo samtang bisitahon nato ang usa ka baraderohan nga gibantog sa kalibotan tungod sa pagpanggama niini.

Pagduaw sa Lake Titicaca

Mitungas kami sa Andes Mountains sa Amerika del Sur paingon sa Lake Titicaca. Sa gihabogon nga 3,810 metros, ang Titicaca mao ang kinatas-ang lanaw sa kalibotan nga mahimong lawigon. Samtang namidpid kami sa kadaplinan sa lanaw, kami nakakitag adobe, pawod-ug-atop nga mga payag nga gipanag-iya sa lokal nga mga tawong Aymara, ang uban kanila mga maestro panday sa mga barkong tangbo. Sa nagkaduol kami sa mga payag, gisugat kami sa duha ka babaye nga naghabol ug maanindot, baga nga delanang panapton nga gihimo alang sa pagkinabuhi diha sa tugnawng Altiplano. Ang mga babaye mihunong sa ilang pagtrabaho ug kami ilang gipailaila sa ilang mga bana.

Human sa mainitong pag-abiabi, gidapit kami sa mga lalaki sa pagtabok sa lanaw uban nila diha sa ilang lansa. Samtang namidpid kami sa daplin sa lanaw, kami nakakitag totora nga hilabihan ka daghan. Motubo hangtod sa dos metros, kini nga mga tangbo sama ra ka bag-a sa lapis, nga malubaylubay ug, sumala pa sa among giya, dili daling matuphan ug tubig. Kini nga mga hiyas naghimo sa mga totora nga maayo kaayong materyales nga gamiton sa paghimog mga barkong tangbo, nga tungod niana ang Lake Titicaca gidugokan sa mga tawong gustong maghimog mga barko nga gama gikan niini.

“Daghan sa among mga barko nakalawig ug libolibong kilometros sa kalawran,” matod pa sa among mga tig-abiabing Aymara nga magarbohong mipahiyom samtang ilang gipakita kanamo ang mga modelo ug mga letrato sa ilang nahimo. Unsaon nila pagdala sa mga barko ngadto sa dagat? Kon dili kaayo dako ang barko, ilang ikarga kini nga tibuok diha sa trak paingon sa Kabaybayonan sa Pasipiko. Kon dili, ilang dad-on ang mga materyales duol sa dagat ug didto maghimo sa barko. Tungod sa ilang mga kahanas, ang batid nga mga pandayng Aymara gidapit sa paghimog mga barkong tangbo bisan sa halayong lugar sa Morocco, Iraq, ug Easter Island​—apan gama sa mga tangbo nga nanubo nianang mga dapita.

Among nahibaloan nga ang paggamag usa ka barko  nagkinahanglan ug daghang toneladang mga tangbo, ilabina kon layo ang biyahe niini. Ngano? Tungod kay ang mga tangbo anam-anam nga matuphan ug tubig. Busa kon mas dugay ang giplanong panaw, mas daghang tangbo ang gikinahanglan ug kinahanglang mas dako ang barko. Pananglitan, ang usa ka barko nga motimbang ug mga pito ka tonelada kinahanglang magpabiling molutaw sulod sa mga duha ka tuig. Kami nangutana, “Sa unsang paagi ang mga barko nga hinimo ilabina sa uga nga mga lindog sa tangbo makasagubang sa walay-hunong nga paghampak sa kusog nga mga balod ug hangin sa kalawran?”

Ang Katingalahang Barkong Tangbo, Pisi, ug Kawayan

Ang kalig-on sa mga barkong tangbo nagdepende dili lamang sa tago nga kalig-on sa mga materyales mismo kondili sa batid nga paagi sa pagkaasembol niini hangtod sa pagkahimong barko​—usa ka arte nga gipasa ngadto sa sunodsunod nga kaliwatan. Gitug-anan kami sa among giya, nga nagsul-ob ug kupo ug delana nga kalo nga dunay pangtabon sa dalunggan nga panangga sa katugnaw, sa pipila ka karaang mga kahanas.

Ang unang buhaton sa mga magtutukod, matod pa niya, mao ang paghigot sa binangan nga mga tangbo nga sama ka tas-a sa giplanong gitas-on sa barko. (Tan-awa ang mga letrato 1 ug 2.) Sunod, magbugkos sila ug daghan niini nga pormahong duha ka dagko kaayong mga bangan nga moabot ug kapin sa usa ka metros ang diametro. Dayon ilang iplastar kining duha ka bangan aron mapormang duha ka kasko​—usa ka gambalay nga maayong ilawig.

Sa samang panahon, ilang ipuwesto ang ikatulo, nipisnipis nga bugkos diha sa tunga ug ubos sa duha ka dagkodagkong bangan. Dayon ang dagkodagkong mga bangan tagsatagsang ihigot diha sa ikatulong bangan sa taas nga pisi nga iliyok paghigot diha sa duha ka lainlain ug gidak-ong mga bangan alang sa tibuok gitas-on sa barko. (Tan-awa ang letrato 3.) Mga 12 ka tawo ang magpahugot sa pisi aron mapiit pag-ayo ang mga tangbo ngadto sa duha ka hugot, gahi nga mga kasko nga karon nabugkos na. (Tan-awa ang letrato 4.) Ang pisi hugot kaayo nga pagkahigot nga dili nimo mapasok ang tudlo diha sa tunga niini ug sa mga tangbo​—usa ka bahin sa disenyo nga naghimo niini nga dili daling malutsan ug tubig.

Pagkahuman ug buhat sa kasko (tan-awa ang letrato 5), kini butangan sa mga trabahante ug kilya, mga timon, duha ka palo (ang matag usa pormag bali nga letrang V nga nagtindog sa duha ka kasko), layag sa batobara, ug kasagaran mga gunwale, nga hinimo usab sa tangbo. Sa kataposan, sila magtukod ug lig-ong balaybalay nga kawayan nga nipa ang atop nga kasilongan sa mga tripulante. (Tan-awa ang letrato 6.) Sa katingalahan, ang natapos nga barko wala gayoy materyales nga gama sa metal!

Inigpalutaw sa barko, ang mga tangbo nga hugot kaayong gibugkosan ug mga pisi mobukad sa sulod, nga nagpahugot pag maayo sa kasko. Ang resulta sa pagkatinuod dili usa ka huyang nga barko, kondili usa ka lig-on kaayong barko. Tungod niini kita makapangutana, Unsay buot ipamatuod sa mga tawo kinsa sa karon nagpalawig niining kinaraan nga barko diha sa dugayng mga panaw sa dagat?

Pagsusi sa mga Misteryo sa Paglalin

Ang mga barkong tangbo sa Lake Titicaca kaamgid sa lunod-nga-bulang-porma nga mga barkong tangbo nga gilarawan diha sa karaang arte sa Ehipto. Ang pipila sa mga barkong tangbo sa Ehipto may igong kalig-on sa paglawig sa kalawran. Nagkaatol lang ba nga nagkaparehas ang dagway niining mga barkoha, o ang mga tawo ba sa Lake Titicaca ug ang mga Ehiptohanon sa unang mga panahon nagkitaay? Samtang lisod mahibaloan kon kanus-a unang mitungha ang mga barkong tangbo sa Amerika del Sur, ang ebidensiya nagpakita nga kini morag una pa sa pag-abot sa Katsilang mga konkistador.

Masabtan nga ang mga teoriya sa paglalin nakapukaw ug debate bahin sa relasyon sa mga kultura sa Amerika del Sur, Mediteranyo, ug Polynesia​—ilabina kon hunahunaon nga lagyo kini gikan sa usag usa. “Ang Peru ug Panama nagnegosyohay,” miingon ang usa ka modernong eksplorador. “Busa, dili ba may posibilidad usab nga nagnegosyohay ang Amerika del Sur ug Polynesia?”

Ang teoriya sa Norwegong eksplorador nga si Thor Heyerdahl wala kaayo tuohi. Makataronganon nga bisan pag ipakita sa modernong mga marinero nga ang karaang mga tawo mahimong nakalawig sa mga barkong tangbo ngadto sa lagyong kadagatan, sama sa paglawig ni Heyerdahl sa ginama-sa-Aymara nga barkong tangbo nga Ra II, ang pangutana nagpabilin gihapon, Tinuod bang nakalawig sila sa lagyong kalawran pinaagig mga barkong tangbo ? Basin sa umaabot atong mahibaloan ra unya kining makaiikag nga misteryo. Masulbad man nato kini o dili, ang yanong barkong tangbo nagpamatuod nga mahimong matukod ang usa ka lig-ong barko bisan gikan sa simple kaayong mga materyales.

[Mga hulagway sa panid 22]

Dagway sa kasko

Sa wala pa pahugti

Human pahugti

Gunwale ug kubyerta gidugang

[Credit Line]

Source of sketches: Dominique Görlitz, www.abora2.com

 [Mga hulagway sa panid 23]

PAGTUKOD UG BARKONG TANGBO

[Credit Lines]

Foto: Carmelo Corazón, Coleccion Producciones CIMA

Steps 1, 2, 5, and 6: Tetsuo Mizutani (UNESCO); Step 4: Christian Maury/GAMMA

[Picture Credit Line sa panid 21]

Top: Tetsuo Mizutani (UNESCO)

[Picture Credit Line sa panid 22]

Foto: Carmelo Corazón, Coleccion Producciones CIMA