Ang Pagtuo Gisulayan Diha sa Uropa nga Gimandoan sa Nazi

SUMALA SA GIASOY NI ANTON LETONJA

Niadtong Marso 12, 1938, mitabok ang mga sundalo ni Hitler sa utlanan sa Austria. Kusog ang tokar sa radyo sa mga awit sa pagmartsa sa kasundalohan ug ang pagsibya sa politikanhong mga eslogan. Kaylap ang makinasod nga pagbati sa akong yutang-natawhan, ang Austria.

SA PAGPULI ni Hitler sa pagmando, nahupngan sa paglaom ang katawhan sa Austria. Gilaoman sa daghang tawo nga ang iyang “Usa ka Libo ka Tuig nga Pagmando” maoy magwagtang sa kakabos ug sa kawalay-trabaho. Bisan mga paring Katoliko, nga miduyog sa makinasod nga pagbati nga mihakgom sa tibuok nga nasod, misaludo kang Hitler.

Bisan pag usa lang ka 19-anyos nga batan-on, wala ako madani sa mga saad ni Hitler. Wala ako magtuo nga ang bisan unsang tawhanong gobyerno makaarang sa pagsulbad sa mga suliran sa katawhan.

Pagkat-on sa mga Kamatuoran sa Bibliya

Natawo ako niadtong Abril 19, 1919, sa Donawitz, Austria, ang ikatulo ug kinamanghorang anak sa among pamilya. Kugihan nga minero ug karbon ang akong amahan. Niadtong 1923 iyang gidala ang among pamilya ngadto sa Pransiya, diin siya nakakuhag trabaho sa minahan nga lungsod sa Liévin. Tungod sa iyang politikanhong mga pagtuo, siya matahapon bahin sa relihiyon, apan si Mama debotadong Katoliko. Gimatuto niya kaming mga anak sa pagtuo sa Diyos, ug nag-ampo siya uban namo kada gabii. Ngadtongadto, ang kawalay-pagsalig ni Papa sa relihiyon midako sa puntong gidid-an niya si Mama nga moadto sa simbahan.

Sa hinapos sa katuigang 1920, nahibalag namo si Vinzenz Platajs, kinsa ginganlan namog Vinko, usa ka batan-ong Yugoslav ug kagikan. Nakig-uban siya sa mga Estudyante sa Bibliya, ingon sa pagtawag niadto sa mga Saksi ni Jehova. Sa wala madugay usa sa mga Estudyante sa Bibliya misugod sa pagduaw sa among pamilya. Sanglit gidid-an man ni Papa si Mama nga moadto sa simbahan, gisukna ni Mama si Vinko kon ang Diyos mahimo bang simbahon diha sa balay. Gipunting ni Vinko ang Buhat 17:​24, nga nag-ingon nga ang Diyos “wala magpuyo sa hinimog kamot nga mga templo,” ug gisaysay nga ang balay maoy angayang dapit aron simbahon siya. Siya nalipay ug misugod sa pagtambong sa mga tigom sa mga Estudyante sa Bibliya diha sa mga balay.

Gimando ni Papa nga iyang ihunong ang maong kabuangan, ingon sa iyang pagtawag niadto. Aron kami dili makapagpakig-uban sa mga Estudyante sa Bibliya, kaming tanan iyang gipugos nga moatender ug Misa sa ma-Dominggo! Sanglit hugot nga midumili si Mama sa pag-adto sa simbahan, gihukom ni Papa nga ako magsilbing sakristan. Bisan pag gitahod ang kagustohan ni Papa bahin niadto, si Mama  nagpadayon pagsilsil sa mga prinsipyo sa Bibliya diha sa akong kasingkasing ug hunahuna ug nagdala kanako ngadto sa mga tigom sa mga Estudyante sa Bibliya.

Niadtong 1928, si Vinko ug ang akong igsoong babaye, si Josephine​—o Pepi, sumala sa among pagtawag kaniya​—nagpasimbolo sa ilang pagpahinungod kang Jehova pinaagi sa bawtismo sa tubig. Sa ulahi sila naminyo. Sa sunod tuig ang ilang anak nga babaye, si Fini, natawo sa Liévin. Tulo ka tuig sa ulahi gidapit sila nga mosulod sa bug-os-panahong ministeryo sa Yugoslavia, diin gidili ang buluhaton sa mga Saksi. Bisan pa sa daghang kalisod, ang ilang kalipay ug kadasig alang sa pag-alagad kang Jehova walay pagkaawop. Tungod sa ilang maayong panig-ingnan nasilsil kanako ang tinguha nga mahimong bug-os-panahong ministro.

Espirituwal nga Pagtubo

Ikasubo, ang mga kabingkilan sa among mga ginikanan misangpot sa diborsiyo niadtong 1932. Mipauli ako sa Austria kauban ni Mama, samtang ang akong magulang nga lalaki, si Wilhelm (Willi), nagpabilin sa Pransiya. Human niadto, wala na kaayo akoy kontak kang Papa. Nagpabilin siyang supak kanamo hangtod sa adlaw sa iyang kamatayon.

Si Mama ug ako mipuyo sa Gamlitz, usa ka balangay sa Austria. Kanunay niyang gihisgotan uban kanako ang gipasukad-sa-Bibliya nga mga basahon, sanglit walay duol nga mga kongregasyon. Makalipay, si Eduard Wohinz mobisikleta paingon sa among balay gikan sa Graz kaduha sa usa ka bulan aron paghatag ug espirituwal nga pagdasig, usa ka biyaheng halos 100 kilometros matag agi!

Sa sinugdan sa makalilisang nga pagmando ni Hitler sa 1938, si Brader Wohinz gidakop. Naguol kami sa pagkahibalo nga siya gipatay pinaagig gas diha sa gitawag ug patyanan sa Linz. Ang iyang talagsaong pagtuo nakapalig-on kanamo nga mopadayon sa pag-alagad nga matinumanon kang Jehova.

1938​—Usa ka Makatalagmanong Tuig

Gidili ang buluhaton sa mga Saksi sa Austria niadtong 1935. Sa pagsulod sa mga sundalo ni Hitler sa Austria niadtong 1938, ang among ministeryo peligroso na kaayo. Nahibalo ang mga tawo sa silinganan nga si Mama ug ako mga Saksi ni Jehova, busa midesidir kami nga likayan ang pagdani sa pagtagad sa publiko. Misugod gani ako sa pagkatulog magabii sa kamarin aron ang mga Nazi mas malisdan sa pagdakop kanako.

Sayo sa 1938, nakompleto ko na ang akong paninugdang edukasyon ug nagsugod ako pagtrabaho sa usa ka panaderya. Sanglit midumili ako sa pagsultig “Heil Hitler” o sa pagpamembro sa organisasyon sa Kabatan-onan ni Hitler, gipapahawa ako sa akong trabaho. Apan mas nakadesidir ako sa pagpasimbolo sa akong pagpahinungod kang Jehova nga Diyos pinaagig bawtismo sa tubig.

Si Mama ug ako nabawtismohan sa Abril 8, 1938. Usa ka gabii, kami kauban sa pito pa nagtigom sa usa ka nahilit nga payag sa lasang. Human sa pakigpulong sa bawtismo, sa kal-ang nga diyes minutos, nagtinagsa kami pagsubay sa piot nga agianan paingon sa labhanan. Kami gibawtismohan didto sa usa ka sementadong pasong.

Sa Abril 10, 1938, gihimo ang mini nga eleksiyon bahin sa isyu nga itapo ang Austria ngadto sa Alemanya. Ang hangyo nga “Oo Para Kang Hitler!” makita diha sa mga poster sa tibuok nasod. Si Mama ug ako wala obligaha sa pagbotar, sanglit kami walay nasyonalidad human sa dugay namong pagpuyo sa Pransiya​—usa ka kahimtang nga nakaluwas sa akong kinabuhi sa ulahi. Si Franz Ganster, nga taga-Klagenfurt sa habagatang Austria, regular nga nagdala kanamog mga kopya sa Ang Bantayanang Torre. Busa kami nakakuhag espirituwal nga kalig-on gikan sa Pulong sa Diyos sa wala pa mosugod pagsilaob ang Gubat sa Kalibotan II.

Akong Igsoon, si Willi

Si Willi, nga magulang nakog upat ka tuig, wala makigkontak kang Mama ug kanako sukad sa among pagbiya sa Pransiya kapig siyam ka tuig nga miagi. Bisan pag si Mama nagtudlo kaniya sa  Bibliya sa iyang pagkabata, siya nalimbongan sa pagtuo nga ang politikanhong programa ni Hitler mao ang paagi alang sa mahimayaong kaugmaon. Sa Mayo 1940, ang usa ka Pranses nga korte nagsentensiya kang Willi ug duha ka tuig nga pagkabilanggo tungod sa iyang supak-sa-balaod nga kalihokan ingong Nazi. Apan sa wala madugay gibuhian siya, sa dihang ang Alemang mga sundalo misulong sa Pransiya. Niadtong higayona nagpadala siyag kard kanamo gikan sa Paris. Nalipay kaming nahibalo nga buhi pa siya apan nakurat sa pagkahibalo nga siya nahimong ingon niadto!

Panahon sa gubat si Willi sa makadaghan nakaduaw kanamo tungod sa iyang maayong dungog uban sa SS (Schutzstaffel, piniling guwardiya ni Hitler). Nahingangha siya sa militaryong mga kalamposan ni Hitler. Ang halos tanan kong pagsulay nga ipaila kaniya ang among binase-sa-Bibliya nga paglaom natapos sa iyang pagsulti: “Binuang! Tan-awa ang militaryong kampanya ni Hitler. Ang mga Aleman hapit nang mahimong mga magmamando sa kalibotan!”

Panahon sa usa sa pagbakasyon ni Willi sa balay, sa Pebrero 1942, gihatagan ko siya sa librong Enemies, nga gipatik sa mga Saksi ni Jehova. Sa dako kong katingala, iyang gihurot kadtog basa nga walay undang-undang. Nakaamgo siya nga ang pagmando ni Hitler mosangpot sa kapakyasan. Nagsuportar siyag usa ka mapintasong sistema ug determinado nga tul-iron dayon ang iyang sayop.

Pagbarog ni Willi Dapig sa Kamatuoran sa Bibliya

Sa miduaw kanamo si Willi pagkasunod bulan, nausob na kaayo ang iyang tinamdan. Matod niya: “Anton, nakasubay ako sa sayop nga dalan!”

“Willi,” matod ko, “ang maong kaamgohan ulahi na kaayo.”

“Dili,” mitubag siya, “dili pa ulahi kaayo! Ang Bibliya nag-ingon nga ‘angay nimong himoon kon unsay angay nimong himoon samtang buhi ka,’ ug, salamat sa Diyos, buhi pa ako!”​—Ecclesiastes 9:10.

“Ug unsa man gayod ang giplano nimong buhaton?” nangutana ako.

“Buweno, dili ko na gustong magpadayon sa pag-alagad ingong sundalo,” mitubag siya. “Mobulag ako sa mga Nazi ug atong tan-awon kon unsay mahitabo.”

Mibiyahe dayon siya paingon sa Zagreb, Yugoslavia, aron moduaw pag-usab sa among igsoong babaye, si Pepi. Human sa pagtambong sa gidiling mga tigom sa mga Saksi didto sa makadiyot, siya gibawtismohan sa sekretong paagi. Sa kataposan, nahibalik ang anak nga mausikon!​—Lucas 15:11-24.

Aron makaeskapo sa mga Nazi sa Pransiya, si Willi misulay sa pagtabok sa utlanan ngadto sa Switzerland. Ugaling, nadakpan siya sa Alemang guwardiya nga mga sundalo. Gihusay siya sa militaryo sa Berlin, ug sa Hulyo 27, 1942, siya gisilotan ug kamatayon tungod sa pag-abandonar sa katungdanan. Gitugotan ako sa pagduaw kaniya sa Militaryong Bilanggoan sa Berlin-Tegel. Gidala ako ngadto sa usa ka gamayng lawak, ug sa taudtaod misulod si Willi, nga gikadena ngadto sa usa ka guwardiya. Mitubod ang mga luha sa akong mga mata sa pagkakita kaniya sa maong kahimtang. Wala kami tugoti sa paghalog ug 20 minutos lang ang gitugot nga pagpanamilitay sa usag usa.

Namatikdan ni Willi ang akong mga luha ug miingon: “Anton, nganong naghilak ka? Angay kang malipay! Mapasalamaton ako kang Jehova tungod sa pagtabang kanako nga makaplagan pag-usab ang kamatuoran! Kon mamatay ako tungod kang Hitler, ako wala nay paglaom. Apan ang pagpakamatay alang kang Jehova nagpasabot nga ako seguradong banhawon ug magkakita ra kita pag-usab!”

Sa iyang panamilit nga sulat kanamo, si Willi miingon: “Ang atong minahal nga Diyos, nga akong gialagaran, naghatag kanako sa tanang butang nga akong gikinahanglan ug seguradong mopalig-on kanako hangtod sa kataposan, aron ako makaagwanta ug magmadaogon. Sublion ko, magmasaligon nga wala ako magbasol ug nga ako nakapabiling malig-on diha sa Ginoo!”

Si Willi gipatay sa Bradenburg Penitentiary, duol sa Berlin, sa pagkaugma, Septiyembre 2, 1942. Siya 27 anyos. Ang iyang panig-ingnan nagpamatuod sa mga pulong sa Filipos 4:13: “Sa tanang butang ako adunay kusog pinaagi kaniya nga naghatag ug gahom kanako.”

Pagkamatinumanon ni Vinko Hangtod sa Kamatayon

Ang kasundalohang Aleman mimartsa pasulod sa Yugoslavia sa 1941, nga tungod niadto si Pepi ug ang iyang bana nga si Vinko, ug ilang 12-anyos nga batang babaye, si Fini, namauli sa Austria. Niadtong panahona ang kadaghanang Saksi sa Austria gibalhog na sa mga bilanggoan o sa mga kampong  konsentrasyon. Tungod kay walay nasyonalidad​—sa laing mga pulong, dili mga lungsoranong Aleman—​sila giasayn sa pinugos nga trabaho sa usa ka uma sa habagatang Austria, duol sa among balay.

Sa ulahi, sa Agosto 26, 1943, ang Gestapo (ang mga sekretang Nazi) nagdakop kang Vinko. Sa dihang gisulayan ni Fini ang pagpanamilit sa iyang amahan, ang hepe sa kapolisan kusog nga nagsukmag kaniya nga milupad siya latas sa kuwarto. Kanunayng gisukitsukit si Vinko ug mapintasong gibun-og sa Gestapo ug gidala ngadto sa Stadelheim Penitentiary sa Munich.

Niadtong Oktubre 6, 1943, gidakop ako sa kapolisan didto sa akong dapit gitrabahoan, ug gibalhog usab ako sa Stadelheim Penitentiary, diin didto si Vinko. Sanglit larino akong mosultig Pranses, gigamit ako ingong maghuhubad alang sa Pranses nga mga binilanggo sa gubat. Panahon sa paglakawlakaw sulod sa bilanggoan, nakahigayon ako sa pagpakigbalitaay kang Vinko.

Sa kadugayan si Vinko gisentensiyahan sa kamatayon. Giakusar siya nga nagsuplay ug literatura sa Bibliya sa mga Saksi ug nagtabang sa pinansiyal nga paagi sa mga babayeng Saksi kansang mga bana didto sa mga kampong konsentrasyon. Gibalhin siya ngadto sa samang bilanggoan duol sa Berlin diin si Willi gipatay. Gipunggotan siyag ulo didto niadtong Oktubre 9, 1944.

Makahilap sa kasingkasing ang kataposang panagkita ni Vinko ug sa iyang pamilya. Ilang nakita siya nga pinosasan ug nabun-og, ug lisod siyang makagakos kanila tungod sa mga posas. Si Fini 14 anyos sa iyang kataposang pagkakita sa iyang amahan. Mahinumdoman pa niya ang iyang kataposang mga pulong: “Atimana ang imong inahan, Fini!”

Pagkamatay sa iyang amahan, si Fini giilog gikan sa iyang inahan ug gibutang sa usa ka pamilyang Nazi nga nagtinguha sa “pagtul-id” kaniya. Siya kanunayng gidagmalan nga mapintason. Pagsulod sa Rusong mga sundalo sa Austria, ilang gipusil ang Alemang pamilya nga grabeng nagdagmal kaniya. Giisip nila ang pamilya ingong mangil-ad-ug-dungog nga mga Nazi.

Human sa gubat ang akong igsoong babaye nagpadayon sa bug-os-panahong ministeryo. Nag-alagad siya sa kiliran sa iyang ikaduhang bana, si Hans Förster, sa sangang buhatan sa mga Saksi ni Jehova sa Switzerland hangtod sa iyang kamatayon sa 1998. Si Fini nagsunod sa mga lakang sa iyang mga ginikanan ug nag-alagad karon sa matuod nga Diyos, si Jehova, sa Switzerland.

Sa Kataposan Kagawasan na Gayod!

Sayo sa 1945 ang among bilanggoan sa Munich nahilakip sa mga bilding nga gibombahan. Naguba ang siyudad. Nakagugol na ako ug 18 ka bulan sa bilanggoan sa dihang sa kataposan miabot ang adlaw sa akong husay atubangan sa usa ka huwes. Ang petsa maoy duha ka semana lang una opisyal nga natapos ang gubat niadtong Mayo 8, 1945. Panahon sa paghusay ako gisukna: “Andam ka na bang magsundalo?”

“Ang usa ka binilanggo dili tugotang mosul-ob ug uniporme o mosultig ‘Heil Hitler,’” mitubag ako. Sa gisukna ako kon andam na ba akong moalagad sa Alemang kasundalohan, ako miingon: “Palihog ihatag kanako ang papeles sa pagrekluta kanako sa pagkasundalo, ug unya pahibaloon ko kamo sa akong desisyon!”

Pipila ka adlaw sa ulahi, ang gubat natapos na, ug giingnan ako nga libre na akong mogawas. Wala madugay human niadto mibalhin ako sa Graz, diin naorganisar ang gamayng kongregasyon nga may 35 ka Saksi. Karon walo na ka kongregasyon ang nagmauswagon sa dapit sa Graz.

 Usa ka Mahigugmaong Katabang

Wala madugay pagkatapos sa gubat, nahimamat ko si Helene Dunst, usa ka batan-ong magtutudlo nga kanhi usa ka membro sa partidong Nazi. Nahiubos siya sa bug-os sa Nazismo. Sa una kong pakigkabildo kaniya, siya nangutana: “Nganong kamo man lang ang nahibalo nga ang ngalan sa Diyos maoy Jehova ug ang uban wala?”

“Kay ang kadaghanang tawo dili man mosusi sa Bibliya,” mitubag ako. Unya akong gipakita kaniya ang ngalan sa Diyos diha sa Bibliya.

“Kon ang Bibliya nag-ingon nga ang ngalan sa Diyos Jehova, nan angay natong ipahibalo kining kamatuorana sa tanan!” mipatugbaw siya. Si Helene misugod sa pagsangyaw sa mga kamatuoran sa Bibliya ug usa ka tuig sa ulahi nagpasimbolo sa iyang pagpahinungod kang Jehova pinaagig bawtismo sa tubig. Naminyo kami sa Hunyo 5, 1948.

Sa Abril 1, 1953, kami nahimong bug-os-panahong mga ministro sa mga Saksi ni Jehova. Sa kadugayan gidapit kami nga motambong sa ika-31ng klase sa Watchtower Bible School of Gilead, nga nahimutang duol sa South Lansing, New York. Natagamtam namo didto ang tinuod nga makapalipayng pakig-uban sa kaubang mga estudyante gikan sa 64 ka nagkalainlaing nasod.

Human sa among graduwasyon kami giasayn na usab sa Austria. Sa pipila ka tuig, ang among buluhaton mao ang pagduaw sa mga kongregasyon aron palig-onon sila sa espirituwal. Unya gidapit kami nga moalagad sa sangang buhatan sa mga Saksi ni Jehova sa Luxembourg. Sa ulahi gihangyo kami nga mobalhin ngadto sa sangang buhatan sa Austria, nga nahimutang sa Vienna. Niadtong 1972, samtang nag-alagad didto, gisugdan namo ang pagtuon sa Serbo-Croatian nga pinulongan aron makasangyaw ngadto sa daghang Yugoslav nga imigranteng mga obrero sa Vienna. Karon adunay walo ka kongregasyong nagsulti sa pinulongang Serbo-Croatian dinhi sa Vienna, nga gilangkoban sa katawhan gikan sa halos tanang bahin sa Uropa!

Niadtong Agosto 27, 2001, si Helene natulog sa kamatayon. Siya nahimong kasaligan ug bililhong katabang ug kauban sulod sa among 53 ka malipayong katuigan sa panagtiayon. Karon ang paglaom sa pagkabanhaw labi pang gimahal sa akong kasingkasing.

Matagbawon sa Gugma sa Diyos

Bisan pa sa mga trahedya nga akong naagian, ako nagpabiling matagbawon sa akong buluhaton sa sangang buhatan sa Austria. Ang bag-o pang pribilehiyo mao ang pag-asoy sa personal nga mga kasinatian may kalabotan sa pasundayag nga “Nahikalimtang mga Biktima sa Pagmandong Nazi.” Sukad sa 1997 ang maong pasundayag nakalibot sa 70 ka siyudad ug lungsod sa Austria, nga naghatag ug higayon sa buhi pang mga nakasaksi sa Nazi nga mga bilanggoan ug mga kampong konsentrasyon sa pag-asoy bahin sa pagtuo ug kaisog nga gipakita sa matuod nga mga Kristohanon bisan pa sa paglutos sa Nazi.

Giisip ko nga usa ka pribilehiyo nga personal nga nakaila sa maong matinumanong mga tawo. Sila nagsilbing talagsaong pamatuod sa kamatuoran sa Roma 8:​38, 39: “Dili ang kamatayon ni kinabuhi ni mga manulonda ni mga kagamhanan ni mga butang nga ania karon ni mga butang nga moabot ni mga gahom ni gihabogon ni giladmon ni bisan unsang ubang linalang ang makabulag kanato gikan sa gugma sa Diyos nga anaa kang Kristo Jesus nga atong Ginoo.”

[Hulagway sa panid 17]

Among pamilya sa 1930 (wala patuo): ako, si Pepi, Papa, Willi, Mama, ug Vinko

[Hulagway sa panid 18]

Akong igsoon, si Willi, sa dayon na sa pagpatay kaniya

[Hulagway sa panid 19]

Si Vinko ug ako nagkaubang binilanggo sa Stadelheim Penitentiary, Munich

[Mga hulagway sa panid 19]

Ang anak nga babaye ni Vinko, si Fini, gibutang sa usa ka mapintasong pamilyang Nazi; siya nagpabiling matinumanon hangtod niining adlawa

[Hulagway sa panid 20]

Si Helene maoy minahal nga kauban panahon sa among 53-ka-tuig nga kaminyoon

[Hulagway sa panid 20]

Nagpahayag panahon sa pasundayag nga “Nahikalimtang mga Biktima sa Pagmandong Nazi”