Koral nga Nag-apektar sa Klima

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

KINI nagbahin kanhi sa estado sa Kasadpang Australia gikan sa amihanan pahabagatan. Sa natapos niadtong 1907, kining 1,830-kilometros nga paril nga kahoy ug alambre mao ang kinatas-ang tinukod niining matanga sa kalibotan. Ang opisyal nga ngalan niini maoy No. 1 Rabbit Proof Fence.

Sumala sa gipasabot sa ngalan niini, ang koral unang gitukod ingong proteksiyon batok sa pagdagsang sa mga koneho nga nagpanon pakasadpan sa Australia sa ulahing bahin sa ika-19ng siglo. Karon naglungtad gihapon ang dakong bahin niining maong pensa nga usa ka gatos ka tuig na ang edad. Apan, sa dili pa dugayng katuigan, nahimo kini nga sentro sa siyentipikanhong interes tungod sa usa ka lahi nga hinungdan. Mopatim-aw nga kining hinimo-sa-tawo nga ali dili-direktang nag-apektar sa lokal nga klima.

Sa dili pa nato sayron kon sa unsang paagi nag-apektar sa klima ang usa ka koral nga may gihabogong lapas lang ug diyutay sa usa ka metros, susihon una nato ang pipila ka bahin sa kasaysayan niining maong talagsaong tinukod.

Mga Paningkamot nga Wala Molampos

Sa paningkamot nga masanta ang nanulong nga mga koneho, kutob sa 400 ka trabahante ang nagtrabaho gikan sa 1901 hangtod 1907 sa pagtukod sa No. 1 Rabbit Proof Fence. “Mga 8,000 toneladas nga materyales ang gihakot pinaagig barko dayon gidala pinaagig tren ngadto sa mga estasyonan, sa dili pa hakoton pinaagig mga kabayo, kamelyo ug asno ngadto sa hilit nga mga dapit nga tukoran sa koral,” matod sa Departamento sa Agrikultura sa Kasadpang Australia.

Tres-metros ang gilapdon sa katanoman nga gihawan sa mga trabahante sa masigkakilid sa koral. Pipila sa gipuril nga mga kahoy gigamit ingong mga poste sa koral, ug sa mga dapit nga walay kahoy, mopalit sila ug metal nga mga poste gikan sa laing nasod. Sa dihang nahuman, ang kutay sa koral wala lang magsilbing ali batok sa mga koneho kondili usab ingong dalan nga mitadlas sa kontinente.

Ang koral nahisamag dako kaayong baling tungod kay nagtultol kini sa nanuol nga mga koneho ngadto sa mga lit-ag, diin sila nangamatay. Apan, mikatkat ang mga koneho sa ubang mga bahin sa koral. Sa unsang paagi? Sa ilang porsigidong pagpadulong sa kasadpan, mikatkat sila ibabaw sa patayng mga lawas sa ubang mga koneho nga nagtipun-og pidpid sa alambre ug nagpanon sa pagtabok. Duha pa ka koral ang gitukod palayo sa unang koral. Ang bug-os nga gitas-on sa kutay sa mga koral mikabat ug 3,256 kilometros.

Pamatuod sa Pagkamalahutayon sa Tawo

May pipila ka bantay sa utlanan, sama ni F. H. Broomhall, nga nagpatrolya niining taas kaayong ali. Sa iyang libro nga The Longest Fence in the World, si Broomhall nag-ingon: “Ang mga katungdanan sa tigpatrolya . . . maoy pagseguro nga kanunayng maayo ang kondisyon sa Koral ug sa dalan ubay niini . . . , pagpamutol sa mga tanom ug kahoy aron mamentinar ang gikinahanglang gilapdon sa masigkakilid sa Koral [ug] mamentinar ang maayong kondisyon sa mga ganghaan, nga nahimutang halos matag 20 milyas [32 kilometros] diha sa Koral, ug hawanan ang mga lit-ag [sa mga koneho].”

Ang trabaho sa bantay sa utlanan mao tingali ang usa sa kinamingawang mga trabaho sa kalibotan. Mga kamelyo ra ang kauban sa matag tigpatrolya, ug gihatagan siyag responsabilidad sa pag-atiman sa milyamilyang kutay sa koral, nga morag dili makita ang kinutoban paingon sa kapunawpunawan. Ang ubang mga tigpatrolya walay kauban bisag kamelyo, sanglit gibaoran sila sa pagbisikleta ubay sa giasayn kanila nga kutay sa koral. Sa pagkakaron mas sayon ang pagpatrolya sa seksiyon sa koral nga naglungtad gihapon tungod kay ang four-wheel-drive nga mga sakyanan mao nay gamiton.

Wala Mapakyas sa Bug-os

Bisan tuod ang koral wala makapahunong sa pagdagsang sa mga koneho, kini napamatud-ang epektibo nga ali batok sa laing samokan​—usa sa lumad nga mga langgam sa Australia, ang emu. Niadtong 1976 kapin sa 100,000 niining dili-molupad nga dagkong mga langgam milalin padulong sa tabunok nga kaumahan kasadpan sa koral. Wala sila makatabok tungod sa koral, ug bisan pag 90,000 ka langgam ang kinahanglang patyon, ang dakong bahin sa ani nianang tuiga napanalipdan batok sa kadaot.

Sukad nianang maong krisis, 1,170 kilometros sa koral ang gipalig-on o gipasimang ngadto sa laing mga lugar aron panalipdan ang delikadong mga umahan sa Kasadpang Australia batok sa tiglalin nga mga emu ug sa tiglaaglaag  nga mga grupo sa ihalas nga mga iro. * Ingong resulta, ang koral nagsilbing utlanan. Sa sidlakan mao ang wala-matikad nga kasulopan sa sentro sa Australia. Sa kasadpan mao ang lapad ug hapsay nga kaumahang gitikad sa tawo.

Paril nga Wala Damhang Mag-apektar sa Klima

Kining dako kaayong kalainan sa katanoman mao tingali ang rason sa dayag nga epekto sa koral diha sa klima. Ang magasin sa siyensiya nga The Helix nag-ingon: “Bisag daw dili katuohan, nagkadaghan ang ulan sa sidlakan sa koral ug nagkamenos kini sa kasadpan sa koral.” Busa, ang lumad nga mga tanom sa sidlakan kanunayng makadawat ug natural nga suplay sa tubig, samtang ang mga mag-uuma sa kasadpan kinahanglang magsalig gayod sa irigasyon. Sa paghatag ug usa ka posibleng rason alang sa maong mga kausaban, ang magasin nagpatin-aw: “Ang mga pananom nga mabaw rag gamot diha sa kaumahan dili makapahungaw ug daghang tubig sama sa lumad nga mga tanom nga mas lalom ug gamot.”

Nagkomento bahin sa laing hinungdan, si Tom Lyons, usa ka propesor sa siyensiya sa atmospera, nag-ingon: “Ang among teoriya mao nga tungod kay ang lumad nga mga tanom mas lugom ug kolor kay sa mga tanom diha sa gitikad nga yuta, mopagula kini ug mas daghang kainit ngadto sa atmospera nga moresulta sa . . . dili-matag-an nga mga sulog sa hangin nga sa baylo makatabang sa pagtungha sa mga dag-om.”

Tinuod nga ang Rabbit Proof Fence wala makaluwas sa mga mag-uuma sa Kasadpang Australia batok sa pagdagsang sa mga koneho, apan ang dayag nga epekto niini sa klima ug ang mga leksiyong gitudlo niini bahin sa panginahanglan ug abanteng panglantaw sa pagdumala sa yuta tingalig mapuslanon gihapon.

[Footnote]

[Mapa sa panid 14, 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

No. 1 Rabbit Proof Fence

[Hulagway sa panid 15]

Mga koneho

[Hulagway sa panid 15]

Pagpatrolya sa koral sa sayong bahin sa ika-20ng siglo

[Hulagway sa panid 15]

Mga emu

[Hulagway sa panid 15]

Sa gitas-ong 1,833 kilometros, ang No. 1 Rabbit Proof Fence mao kanhi ang kinatas-an ug way-kal-ang nga kutay sa koral sa kalibotan. Ang koral maoy utlanan sa kasulopan ug sa kaumahan, sa ingon nakamugna ug paril nga nag-apektar sa klima

[Picture Credit Lines sa panid 15]

All color pictures: Department of Agriculture, Western Australia; top center: Courtesy of Battye Library Image number 003582D