Sirya—Mga Timailhan sa Makaiikag nga Kagahapon

NAHIMUTANG kini sa usa sa mga krosing sa karaang kalibotan​—ang dapit diin magtagbo kanhi ang mga dalan nga agian sa mga panon nga nagbiyahe gikan sa Mediteranyo paingon sa Tsina ug gikan sa Ehipto paingon sa Anatolia. Ang mga sundalo sa Akkad, Babilonya, Ehipto, Persia, Gresya, ug Roma nakatunob dinhi kaniadto. Kasiglohan sa ulahi, miagi dinhi ang mga Turko ug mga Krusadero. Sa modernong panahon, ang mga sundalong taga-Pransiya ug taga-Britanya nanag-away sa pagkontrolar niini.

Karon ang usa ka bahin sa maong rehiyon nagbaton gihapon sa ngalan nga niana kini nailhan libolibo ka tuig kanhi​—Sirya. Bisan tuod daghan na ug mga kausaban sa maong dapit, may makaplagan gihapon didto nga mga timailhan sa kagahapon. Kini maoy usa ka dapit nga makaiikag gayod sa mga estudyante sa Bibliya, tungod kay may papel ang Sirya sa kasaysayan sa Bibliya.

Damasco​—Karaang Siyudad

Tagda, pananglitan, ang Damasco, ang kaulohan sa Sirya. Kini gikaingong usa sa labing karaang mga siyudad sa kalibotan nga padayong gipuy-an sukad sa pagkatukod niini. Kini nahimutang sa tiilan sa kabukiran sa Anti-Lebanon ug nag-agos dinhi ang Suba sa Barada. Sa daghang siglo ang Damasco nagsilbi ingong gikahinaman nga tubigang dapit sa ngilit sa lapad nga Desyerto sa Sirya. Ang patriarkang si Abraham lagmit nga miagi niining siyudara sa iyang pagpaingon sa Canaan sa habagatan. Ug iyang gikuha si Eliezer, “usa ka tawo sa Damasco,” ingong sulugoon sa iyang panimalay.​—Genesis 15:2.

Halos usa ka libo ka tuig sa ulahi, ang mga hari sa Zoba sa Sirya nakig-away batok sa unang hari sa Israel, si Saul. (1 Samuel 14:47) Ang ikaduhang hari sa Israel, si David, nakig-away usab sa mga Hari sa Aram (ang Hebreohanong ngalan sa Sirya), nagpildi kanila, ug “nagbutang ug mga garison didto sa Sirya sa Damasco.” (2 Samuel 8:3-8) Busa ang Israel ug Sirya dugayng magkaaway.​—1 Hari 11:23-25.

Pag-abot sa unang siglo K.P., morag mikalma ang pagkontrahanay sa mga Siryanhon ug mga Hudiyo. Diha pa ganiy pipila ka Hudiyohanong mga sinagoga sa Damasco nianang panahona. Tingali imong mahinumdoman nga si Saulo (sa ulahi Pablo) sa Tarsus nagpanaw diha sa dalan gikan sa Jerusalem paingon sa Damasco sa dihang nakabig siya sa Kristiyanidad.​—Buhat 9:1-8.

Diha sa modernong-adlaw nga Damasco walay makaplagang pamatuod sa pag-agi ni Abraham o sa pagdaog ni David. Apan dunay kagun-oban sa karaang Romanhong siyudad ug maingon man  usa ka dakong dalan latas sa karaang siyudad nga mao kanhi ang karaan nga Romanhong Via Recta (Dalan nga Tul-id). Diha sa usa ka balay nianang dalana nakaplagan ni Ananias si Saulo human sa milagrosong pagkakabig ni Saulo ngadto sa Kristiyanidad sa gawas lang sa Damasco. (Buhat 9:10-19) Bisan tuod ang dalan lahi na kaayo karon kay sa panahon sa Roma kaniadto, dinhing dapita gisugdan ni apostol Pablo ang iyang talagsaong karera. Ang sangkoanan sa Dalan nga Tul-id mao ang Romanhong ganghaan nga Bab-Sharqi. Ang mga paril sa siyudad, nga may mga balay sa ibabaw niini, makatabang kanato sa pagkasabot sa paagi sa pag-ikyas ni Pablo pinaagi sa pagtunton kaniya diha sa usa ka bukag agi sa bentana sa paril.​—Buhat 9:23-25; 2 Corinto 11:​32, 33.

Palmyra​—Makasaysayanhon nga Tubigang Dapit

Mga tulo ka oras nga biyahe paamihanan-sidlakan sa Damasco mao ang usa ka talagsaong arkeolohikal nga dapit: ang Palmyra, nga gitawag ug Tadmor sa Bibliya. (2 Cronicas 8:4) Nahimutang sa tunga tali sa Dagat Mediteranyo ug Suba sa Euprates, ang ilalom-sa-yuta nga tuboran niining tubigang-dapit naggikan sa kabukiran sa amihanan. Ang karaang agianan sa mga negosyante tali sa Mesopotamia ug sa mga dapit sa kasadpan nagsubay sa Fertile Crescent ug busa anaa sa halayong amihanan sa Palmyra. Apan, niadtong unang siglo W.K.P., tungod sa dili-kasaligan nga politikanhong kahimtang sa amihanan, mas maayo ug dali ang pag-agi diha sa habagatang agianan. Sa ingon nagsugod ang kinapungkayan nga yugto sa Palmyra.

Kay mapuslanon sa Roma ingong depensa sa sidlakang utlanan sa imperyo niini, ang Palmyra gihimong bahin  sa Romanhong probinsiya sa Sirya, apan sa ngadtongadto kini gideklarar ingong independente nga siyudad. Ang dagkong mga templo, nagbuntaog nga mga arko, mga kaligoanan, ug teatro nagtalay diha sa nindot ug may-portiko nga dalan. Ang mga portiko sa masigkakilid gibakbakan alang niadtong manglakaw, apan ang dako ug pangunang dalan dili bantok aron sayon ang pag-agi sa nagpanon nga mga kamelyo. Ang panon sa mga magpapanaw nga mosubay sa agianan sa mga negosyante tali sa Tsina ug India diha sa Sidlakan ug sa Grego-Romanhong kalibotan sa Kasadpan mohapit sa Palmyra. Didto mapugos sila sa pagbayad ug buhis alang sa mga seda, lamas, ug ubang mga baligya nga ilang dala.

Sa kinapungkayan niini, sa ikatulong siglo K.P., ang Palmyra may populasyon nga mga 200,000. Niining panahona nga ang ambisyosang si Rayna Zenobia nakig-away batok sa Roma ug sa kataposan napildi niadtong 272 K.P. Niining paagiha, wala tuyoang gituman ni Zenobia ang tagna nga gitala sa manalagnang si Daniel mga 800 ka tuig una pa niana. * (Daniel, kapitulo 11) Human mapildi si Zenobia, ang Palmyra naglungtad sa mubong yugto ingong hinungdanong kampo sa Romanhong Imperyo, apan wala na gayod niini mabatoni pag-usab ang kanhing gahom ug kahalangdon.

Padayon Ngadto sa Euprates

Amihanan-sidlakan latas sa desyerto human ang tulo ka oras nga biyahe mao ang lungsod sa Dayr az Zawr, diin makita ang dakong Suba sa Euprates. Kining makasaysayanhong suba naggikan sa kabukiran sa sidlakang Anatolia (bahin sa Turkey nga sakop sa Asia), mosulod sa Sirya nga medyo amihanan sa Carkemis, ug moagos pahabagatan-sidlakan agi sa Sirya padulong sa Iraq. Duol sa utlanan sa Iraq makita ang kagun-oban sa duha ka karaang mga siyudad sa Sirya.

Usa ka gatos ka kilometros pahabagatan-sidlakan, sa nagkurba nga bahin sa Euprates, makita ang kagun-oban sa karaang kuta nga siyudad sa Dura-Europos. Laing 25 kilometros pahabagatan-sidlakan mao ang lokasyon sa Mari. Kanhi usa ka mauswagong komersiyal nga siyudad, gipukan kini niadtong ika-18ng siglo W.K.P. ni Haring Hamurrabi sa Babilonya. Diha sa mga tipiganan ug mga dokumento sa palasyo sa hari nakaplagan ang labing menos 15,000 ka gikulitang mga papan nga yutang-kulonon​—mga dokumento nga nagbutyag ug daghang impormasyon bahin sa kasaysayan.

Sa dihang gipukan sa mga sundalo ni Hammurabi ang siyudad, ilang gitumpag ang ibabawng bahin sa mga paril, sa ingon natabonan ang mga lawak sa ubos ug mga adobe ug yuta. Tungod niini napanalipdan ang mga dibuho sa bungbong, mga estatwa, seramika, ug daghan kaayong uban pang karaang mga butang hangtod nga nadiskobrehan sa usa ka grupo sa mga arkeologong Pranses ang maong dapit niadtong 1933. Kining mga butanga makita diha sa mga museyo sa Damasco ug Aleppo maingon man sa Louvre, sa Paris.

Karaang mga Siyudad sa Amihanan-Kasadpang Sirya

Maagian ang Aleppo (Haleb) kon subayon ang Euprates paamihanan-kasadpan. Ang Aleppo, sama sa Damasco, nangangkon nga usa sa labing karaan nga padayong gipuy-an nga mga siyudad sa kalibotan. Ang mga souk, o inatpang mga tiyanggihan, sa Aleppo maoy apil sa labing maanindot nga mga talan-awon sa Tungang Sidlakan.

Sa habagatan sa Aleppo mao ang Tell Mardikh, ang nahimutangan sa karaang siyudad-estado sa Ebla. Ang Ebla maoy usa ka gamhanang siyudad sa negosyo nga nagdominar sa amihanang Sirya sa ulahing bahin sa ikatulong milenyo W.K.P. Sa pagpangalot didto nadiskobrehan ang kagun-oban sa usa ka templo nga gipahinungod ngadto sa Babilonyanhong diyosa nga si Ishstar. Nadiskobrehan usab ang usa ka palasyo sa hari diin diha sa mga lawak nga tipiganan ug mga dokumento nakaplagan ang mga 17,000 ka papan nga yutang-kulonon. Ang karaang mga butang gikan sa Ebla makita diha sa museyo sa Idlib, usa ka gamayng lungsod 25 kilometros gikan sa maong dapit.

Habagatan diha sa dalan sa Damasco mao ang Hama, nga sa Bibliya gitawag ug Hamat. (Numeros 13:21) Ang Suba sa Orontes moagi latas sa Hama, nga naghimo niini nga usa sa kinanindotang mga siyudad sa Sirya. Sunod mao ang Ras Shamra, ang nahimutangan sa karaang siyudad sa Ugarit. Sa ikatulo ug ikaduhang mga milenyo W.K.P., ang Ugarit maoy usa ka mauswagong pantalan sa negosyo nga naimpluwensiyahan pag-ayo sa pagsimba kang Baal ug Dagon. Sukad sa 1929, ang mga arkeologong Pranses nakakalot ug daghang papan nga yutang-kulonon ug kinulitang mga tumbaga nga daghag gipadayag bahin sa mangil-ad nga paagi sa pagsimba kang Baal. Motabang kini kanato nga mas masabtan kon nganong gihukman sa Diyos ug kalaglagan ang mga Canaanhong nagsimba kang Baal.​—Deuteronomio 7:1-4.

Oo, diha sa modernong Sirya makita gihapon nimo ang mga timailhan sa usa ka makaiikag nga kagahapon.

[Footnote]

 [Mapa sa panid 24, 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

DAGAT MEDITERANYO

‐‐ Giawayan nga mga utlanan

EHIPTO

ISRAEL

JORDAN

LEBANON

SYRIA

DAMASCUS

Barada

Orontes

Hama (Hamath)

Ugarit (Ras Shamra)

Ebla (Tell Mardikh)

Aleppo (Haleb)

Carkemis (Jerablus)

Euphrates

Zenobia

Dayr az Zawr

Dura-Europos

Mari

Palmyra (Tadmor)

IRAQ

TURKEY

[Mga hulagway sa panid 24]

Damasco (ubos) ug Dalan nga Tul-id (ibabaw)

[Hulagway sa panid 25]

Mga balay nga samag balay sa putyokan ug porma

[Hulagway sa panid 25]

Ugarit

[Hulagway sa panid 25]

Hama

[Hulagway sa panid 26]

Mari

[Hulagway sa panid 26]

Aleppo

[Credit Line]

© Jean-Leo Dugast/Panos Pictures

[Hulagway sa panid 26]

Palasyo sa hari, Ebla

[Hulagway sa panid 26]

Mga magbalantay sa karnero sa Zenobia

[Mga hulagway sa panid 26]

Palmyra

[Hulagway sa panid 26]

Ang Euprates sa Dura-Europos

[Picture Credit Lines sa panid 25]

Children: © Jean-Leo Dugast/Panos Pictures; beehive homes: © Nik Wheeler