Ang Dakong Paglalin

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA KENYA

ANG yuta nagdahunog tungod sa tinagubtob sa daghan kaayong tiil. Ang dakong pundok sa nag-ulpot-ulpot nga mga lawas nagaabante, nga nagpaalimbukad sa pulang abog. Yagpis ang bitiis niining nagdagan nga mga hayop ug ang panon miagi sa nagbalodbalod nga kapatagan ug kabungtoran, milatas sa halapad nga mga kasagbotan, ug mitabok sa kasubaan ug kasapaan. Tungod kay daghan kaayo sila, halapad nga luna sa kasagbotan ang mahabas inig-agi nila. Kining dakong panon sa nagngaab, nagdagan nga mga linalang maoy usa sa kinanindotang kinaiyanhong pasundayag sa ihalas nga mga mananap sa yuta​—ang dakong paglalin sa mga wildebeest.

Ang Tanaman sa Eden sa Aprika

Ang Serengeti maoy yuta nga wala matikad. Nahimutang sa mga nasod sa Tanzania ug Kenya, kini maoy usa ka dako kaayo, nagbalodbalod nga kasagbotan nga mokabat ug duolan sa 30,000 kilometro kuwadrado ang gidak-on. Dinhi ang yuta natabonan sa tabunok nga yuta sa bolkan, nga tungod niini labong kaayong nanubo ang mga sagbot. Dunay mga luna diin nanubo ang mga akasya ug tunokong kahoy nga ang dahon niini maoy kan-onon sa nagapanibsib

 nga mga pamilya sa mga elepante. Ang panon sa mga giraffe suwabeng naglakawlakaw, nga tag-as ug hinay ang mga lakang, diha sa tropikanhong kabalilihan.

Diha sa ubang bahin sa kapatagan nanuybo ang mga batong granito, nga mihamis tungod sa hangin ug ulan, ug kini maoy maayong dapit diin makaaninaw sa palibot ang mga leyon ug leopardo. Ang kusog-ug-agos nga mga suba nga naglikoliko sa maong yuta daghan kaayog mga hippo ug buaya. Diha sa halapad nga kapatagan, ang panon sa mga wildebeest, hartebeest, topi, ug daghang ubang matang sa mga antelope makita nga nanibsib. Ang uhaw nga mga sebra magpundok diha sa mga tubigan, nga naglikos niana samag mga kulentas nga puti-ug-itom ang mga lobitos. Ang mga gazelle ug mga impala tawhayng naglumpatlumpat sa kapatagan nga tag-as ug linuksohan. Ang dagkong panon sa Aprikanhong bupalo, nga dunay dagko, nagbawog nga mga sungay ug unoron nga mga lawas, hinayhinayng nanibsib, nga nangibot sa pungpong sa mga sagbot ginamit ang ilang lapad nga mga simod.

Daghan usab ug grupo sa mga leyon diha sa Serengeti. Panahon sa naglagiting nga kainit sa adlaw, magpasilong sila sa landong sa mga kahoy ug kalibonan, nga magpaabot sa kabugnaw sa kagabhion aron mangayam. Ang kabang nga mga leopardo halos dili makita diha sa ilang gilubgan, nga posturawong naghigda sa ibabawng mga sanga sa kakahoyan nga dili-mamatikdan tungod sa nagpat-akpat-ak nga kahayag sa ilawom sa mga dahon. Alang sa mga cheetah ang halapad nga kasagbotan maoy maayong dapit nga sila makabuylo pagdagan nga samag kilat ang katulin. Ang lison nga lawas niini mohanap samtang magdagan kini sa kapatagan sa paggukod sa tukbonon.

Sa pagkatinuod, ang ekosistema sa Serengeti maoy samag paraiso nga puy-anan sa mga hayop nga nindot tan-awon. Apan ang dagkong panon sa mga wildebeest ang nagpasundayag sa usa sa kinanindotan nga kinaiyanhong kahibulongan sa kalibotan sa mga hayop.

Ang Payaso sa Kapatagan

Gibanabana nga mga 1.5 ka milyong wildebeest ang nagsuroysuroy sa Serengeti. Kini maoy katingad-an tan-awon nga linalang, nga taas ug ulo ug sinawog mata, nga lagyo sa usag usa ug nahimutang sa ibabaw nga bahin sa ulo. Ang mga sungay niini nga samag sungay sa baka nagbawog ug diyutay paubos ug dayon nagbawog pataas. Ang bukobuko niini naghandag paingon sa pangulahing mga tiil nga morag huyang ug dili bagay sa lig-ong mga abaga ug liog nianang hayopa. Ang yagpis nga mga bitiis maoy nagdala sa kabug-at sa lawas sa wildebeest. Dunay taas, pution nga bungot ilalom sa suwang, lugom ug kolor nga lambungay sa liog, ug ikog nga sama nianang iya sa kabayo, ang wildebeest morag kombinasyon sa daghang lainlaing matang sa mga hayop.

Ang mga lihok sa mga wildebeest sagad kataw-anan ug makalingaw. Sa dihang magpundok nga dinaghan, mongaab  sila nga ang tingog susama nianang sa libolibong baki nga nagkalakala. Nagtindog sa halapad nga kapatagan, mora silag naglibog ug natingala samtang nanganinaw sa ilang palibot.

Usahay, ang toro nga wildebeest molatas sa kapatagan, nga maglumpatlumpat nga patakilid ug magdagan nga magtuyoktuyok. Maglabyoglabyog sa iyang ulo, siya magluksolukso nga tiso ang mga tiil, ug magpatidpatid sa abog nga kataw-anang tan-awon. Ang uban nag-ingon nga ang tuyo niining mga lihoka mao ang pagpaibog sa mga baye o pagpasidaan sa ubang mga laki pinaagi sa pagpakita sa ilang talagsaong katakos. Apan, usahay ang toro morag nagduladula lang.

Nahimugso Diha sa Peligrosong Dapit

Sa pag-abot sa hustong panahon, ang mga wildebeest magsugod sa pagpanganak. Duna silay talagsaong katakos sa pagpanganak ug dungan, nga 80 ngadto sa 90 porsiyento sa ilang mga nati ang mahimugso sulod sa tulo ka semanang yugto. Niining panahona ang panon modaghan tungod sa libolibong nagbahihi nga mga nating wildebeest. Ang matag inahan kinahanglang makigsuod dayon sa iyang nati, kay kon mokalit pagpanagan ang panon tungod sa kahadlok, ang inahan ug ang iyang nati dali rang magkabulag, ug ang nati diyutay rag purohan nga mabuhi kon siyasiya ra.

Ang nati nahimugso diha sa peligrosong dapit sa naniid-kanunayng mga manunukob. Ang mga baye maghulat hangtod nga wala nay mga timailhan sa kapeligrohan una pa manganak. Apan, kon mokalit ug tungha ang usa ka manunukob, duna silay talagsaon kaayong abilidad sa paghunong una sa pagpanganak ug dayon modagan. Unya, kon wala nay peligro, mahimo na nilang ihimugso ang ilang nati.

Ang nati mismo daw kinaiyanhong makamatikod sa kapeligrohan ug motindog dayon sulod sa pipila ka minutos human kini mahimugso. Human sa usa ka semana, ang nati makadagandagan na sa kapatagan sa gikusgon nga 50 kilometros kada oras.

Panahon sa Pagbalhin

Ang mga wildebeest molalin nga panonpanon latas sa Serengeti. Ang pangunang rason sa ilang dinaghan nga pagbalhin mao ang ulan. Ang ulan nagdepende sa mga pag-usab-usab sa klima nga nagasubay ug tinuig nga mga siklo. Sa tibuok tuig kasagarang mag-ulan sa usa ka dapit sulod niining halapad kaayong kasagbotan.

Ang mga wildebeest nagkinahanglan ug tubig adlaw-adlaw ug kinahanglang dunay kanunayng suplay sa sagbot nga ilang masibsib. Basta dunay pagkaon ug tubig, magpabilin sila sa usa ka dapit. Apan samtang magpadayon ang ting-init, ang mga sagbot diha sa kapatagan magsugod  pagkauga ug mahubsan ang mga tuboran sa tubig. Ang mga panon sa wildebeest dili makahulat nga moulan sa ilang lugar. Kinahanglang moadto sila sa dapit diin dunay ulan.

Kon moulan, ang uga nga kapatagan mausab dayon. Sulod sa pipila ka adlaw, ang berdeng mga turok mogitib ug mokalit ug daghan ang sagbot. Ang udlot tugob sa sustansiya ug kaumog​—nga kinaham kaayo sa mga wildebeest.

Kining maong mga linalang dunay abilidad sa pagkahibalo nga nag-ulan sa usa ka dapit, bisan pag layo kaayo. Walay makaseguro kon sa unsang paagi sila nahibalo nga nag-ulan sa laing bahin sa Serengeti​—pinaagi kaha sa pagkakita ug baga kaayong panganod sa unahan o sa pagsimhot sa kaumog diha sa uga nga hangin. Kon unsa man ugaling, ang panon kinahanglang mobalhin aron mabuhi. Ug mobalhin gayod sila!

Usa ka Peligrosong Panaw

Sa sinugdanan ang paglalin inanay. Ang mga wildebeest maoy makihugoyhugoyon nga mga linalang; kon ang usa ka wildebeest mosugod pagsubay sa usa ka direksiyon, ang uban sa palibot niana mohunong pagpanibsib ug mosulay sa pagsunod. Sa dili madugay ang tibuok panon maghugop pagpanglakaw nga nindot tan-awon. Tungod sa kauhaw ug kagutom, mapugos sila sa pagpadayon sa paglakaw. Usahay managan sila. Sa ubang mga panahon hinayhinay silang maglakaw nga taas ang lumbay, nga magbilin ug mga lungaglungag diha sa abogon nga yuta tungod sa tunob sa ilang mga tiil.

Ang ilang panaw peligroso kaayo. Ang mga manunukob magsunodsunod sa dagkong panon sa mga wildebeest, nga maniid pag-ayo sa bisan unsang hayop nga hinay molakaw, bakol, o masakiton. Samtang padayong manglakaw ang mga wildebeest, moagi sila sa mga teritoryo sa pundok sa mga leyon, nga nagbanhig. Nanago sa tag-as nga mga sagbot, ang dagkong mga leyon modasmag ngadto sa dakong pundok sa nanibsib nga mga wildebeest, nga makapatibulaag kanila tungod sa kalisang. Ang mga leopardo, cheetah, ihalas nga mga iro, ug mga hyena motukob sa bisan unsang wildebeest nga dili makaapas sa panon o mahimulag sa panon. Kon duna nay mapatay, manungha ang mga buwitre. Mag-ilogay sa mga salin, wala silay ibilin gawas sa mga bukog, nga moputi tungod sa kainit sa adlaw sa Aprika.

Ang kusog-ug-agos nga mga suba maoy malisod nga mga babag nga kinahanglang tabokon sa panon. Ang pagtabok sa mga suba nindot nga tan-awon, diin libolibong wildebeest ang manglukso sa tubig gikan sa habog nga mga tampi. Ang kadaghanan luwas nga makatabok sa pikas tampi. Ang uban mangaanod sa sulog o tukbon sa mga buaya nga naghulat sa ilawom sa tubig. Kining peligrosong panaw himoon tuigtuig. Kon makaabot na sila sa ilang adtoan, nakapanaw sila ug 3,000 kilometros.

Ang Tawo​—Ang Kinadak-ang Manunukob

Sulod sa libolibo ka tuig, ang tawo wala magpameligro sa paglalin sa mga wildebeest. Karon ang tawo mao ang kinadak-ang hulga niining maanindot nga talan-awon. Sa di pa dugayng mga dekada ang mga gobyerno sa Tanzania ug Kenya naningkamot sa pagpanalipod sa mga hayop diha sa Serengeti. Apan, bisan tuod ang paglalin sa mga wildebeest sagad mahitabo sulod sa gipanalipdang mga utlanan sa mga puy-anan sa ihalas nga mga mananap, libolibong hayop ang gibitik ug gipamatay sa ilegal nga paagi sa mga mangingilot. Armado sa mga laang nga alambre, may hilo nga mga pana, ug mga riple, mangayam sila ug mga hayop aron sa pagsuplay ug karne ug mga sobenir ngadto sa naghinamhinam nga mga tigpamalit. Ang usa ka pundok sa mga tigbantay sa mga hayop nga ayamonon ug mga ranger magpatrolya sa gipanalipdan nga mga dapit, apan ang Serengeti dako kaayo nga halos imposible nga maguwardiyahan kini. Samtang magdaghan ang mga tawo, mas modako ang purohan nga masugok kining tabunok nga mga kasagbotan. Ang paggahin ug dagkong luna sa yuta alang sa ihalas nga mananap maoy kontrobersiyal nga isyu nga kanunayng gilantugian.

Sa usa ka higayon milyonmilyong bison ang naglaaglaag sa kapatagan sa Amerika del Norte. Karon napuo na sila. Ang uban nahadlok nga mapuo usab ang kataposang dagkong mga panon sa mga wildebeest sa Sidlakang Aprika. Makapasubo unya kanang adlawa kon makita nato nga mahanaw ang maong maanindot nga talan-awon sa kinaiyahan. Maoy atong pangandoy ang adlaw sa dihang ilalom sa matarong nga pagmando sa Diyos, ang mga tawo ug mananap mabuhi diha sa hingpit nga pagkatimbang ug kaharmonya. (Isaias 11:6-9) Sa kasamtangan, kita padayong malingaw niining maanindot nga talan-awon​—ang dakong paglalin sa mga wildebeest.

[Hulagway sa panid 18]

Ang mga panon kinahanglang motabok sa kusog-ug-agos nga mga suba