Mga Cenote​—Kahibulongang mga Langob sa Yucatán Peninsula

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA MEXICO

ANAA sa Yucatán Peninsula ang usa sa labing matahom nga mga kahibulongan sa kinaiyahan sa Mexico ug sa kalibotan​—ang cenote. Unsa ang usa ka cenote?

Ang termino naggikan sa Maya nga pulong dz’onot, nga nagkahulogan nga “langob nga may tubig,” ug kini gigamit sa mga geologo sa pagbatbat sa kinaiyanhong anapog nga atabay. Ang Yucatán Peninsula nalangkoban ug buhaghag nga batong anapog, nga natuphan dugay na kanhi ug tubig sa ulan nga midagayday ngadto sa yuta sa ilalom. Sa ulahi, sa dapit diin nahimo ang mga lungag, ang ibabawng bahin sa anapog nahugno, busa nadayag ang laglom, kinaiyanhon nga mga atabay nga berde ug asul, nga gilibotan ug bagang mga tanom ang daghan niana. Ang tubig halos katupong sa yuta diha sa pipila ka lungag, samtang diha sa uban ang tubig atua sa ilalom. Ang mga speleologist (mga siyentipiko nga nagtuon bahin sa mga langob) ug mga mananalom misulay pagsusi sa mga cenote apan sa daghang kaso wala makaabot sa kinailadman tungod sa pagkalalom.

Ang mga siyudad ug mga dapit para sa seremonyas sa mga Maya nanungha alirong sa mga cenote, kay kini bililhong tinubdan sa tubig ug giisip nga pinuy-anan sa diyos sa ulan, si Chac. Ubay-ubayng cenote makita duol sa nabantog nga kagun-oban sa Chichén Itzá. Ang usa nailhang Sagradong Cenote, o Cenote sa mga Halad. Ang mga arkeologo nakakalot dinhi ug mga kalabera sa tawo (ilabina ang iya sa mga bata) ingon man mahalong mga butang, sama sa jade, bulawan, ug tumbaga, nga nagpamatuod sa kasugiran nga ang mga halad nga tawo ug ubang mga halad gitambog sa mga cenote aron mangaliyupo sa diyos sa ulan.

Nga dugom asul ug gilibotan ug bagang mga tanom, ang Cenote Azul (Asul nga Cenote) duol sa Chetumal, Quintana Roo, maoy usa sa labing daghag dumuduaw. Ang maong cenote nga titip ug mga kilid may gisangkaron nga tali sa 200 ngadto 300 metros, gibanabana nga ang giladmon maoy mga 90 metros, ug konektado sa daghag-kolor nga Lanaw Bacalar agi sa mga kanal sa tubig ilalom sa yuta. Ang paglangoy niining tin-aw nga katubigan sa cenote maoy dili hikalimtang kasinatian.

Gawas pa sa Mexico, ang susamang mga langob makita sa Australia, Cuba, Turkey, ug sa pipila ka bahin sa Uropa. Apan sa Yucatán Peninsula, gatosgatos ang nadiskobrehan, samtang sa gawas sa maong rehiyon, kana talagsaon. Gidapit ka nga moduaw sa usa ka cenote aron malingaw ka niining kahibulongan sa kinaiyahan.

[Mapa sa panid 22]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

YUCATÁN PENINSULA

 [Hulagway sa panid 23]

Cenote X-Keken, Yucatán

[Hulagway sa panid 23]

Crystal Cenote, Quintana Roo

[Hulagway sa panid 23]

Lanaw Bacalar ug Cenote Azul (ubos)

[Credit Line]

© Michael Friedel-Woodfin Camp and Associates