Nakagamot Pag-ayong mga Hinungdan, Daghag Epekto

“Gigutom ako ug nagmugna kamog komite sa pagsusi sa akong kagutom. Ako walay puy-anan ug nagsulat kamog taho bahin sa akong kahimtang. Nasakit ako ug naghimo kamog seminar bahin sa kahimtang sa mga hinikawan. Inyong gisusi ang tanang anggulo sa akong kahimtang apan sa gihapon ako gigutom, walay puy-anan ug masakiton.”—Awtor wala mailhi.

BISAN pag ang mga ahensiya sa kalibotan naghimog daghang paningkamot sa pagsanta sa malnutrisyon, ang nahimo kulang kay sa gilaoman. Pananglitan, niadtong 1996 ang Komperensiya sa Kalibotan Bahin sa Pagkaon sa Food and Agriculture Organization sa Hiniusang Kanasoran (FAO) naghimog tumong nga kunhoran ug katunga ang gidaghanon sa mga tawo sa kalibotan  nga kulang ug sustansiya​—mga 400 ka milyong tawo​—pag-abot sa tuig 2015. *

Dalayegon ang nahimong pag-uswag. Apan ikasubo nga ang bag-ong taho sa FAO, ang The State of Food Insecurity in the World 2001, nag-ingon: “Klaro nga mihinay ang pag-us-os sa gidaghanon sa mga tawong kulang ug sustansiya sa kalibotan.” Busa ang tumong sa komperensiya morag dili gihapon makab-ot. Sa pagkatinuod, ang taho miadmitir nga “ang mga tawong kulang ug sustansiya midaghan diha sa kadaghanang kabos nga mga nasod.”

Nganong lisod man kaayong buntogon kining maong kaaway? Aron makaplagan ang tubag, tingali kinahanglang isaysay una nato kon unsa ang malnutrisyon ug dayon susihon ang daghang epekto ug ang nakagamot pag-ayong mga hinungdan niini.

Unsay Hinungdan sa Malnutrisyon?

Ang hinungdan sa malnutrisyon mao ang kakulang ug mga sustansiya sa mga selula sa lawas, ug kini kasagarang gipahinabo sa kombinasyon sa duha ka hinungdan: (1) kakulang sa pagkaong may mga protina, kaloriya, bitamina, ug mineral ug (2) kanunayng pagkaimpeksiyon.

Ang mga sakit sama sa kalibang, tipdas, malarya, ug mga sakit sa respiratoryo makapahago pag-ayo sa lawas ug makapawala sa mga sustansiya. Kini makapamenos sa gana sa pagkaon ug makapagamay sa kaon, nga sa ingon makaamot sa malnutrisyon. Sa laing bahin, ang batang kulang ug sustansiya mas daling mataptan sa mga impeksiyon. Sa ingon mamugna ang sunodsunod nga mga problema nga makapadaghan sa mangamatay gumikan sa protein-energy malnutrition (PEM).

Ngano man nga mas dakog kapeligrohan ang mga bata nga mag-antos sa malnutrisyon? Sila anaa sa yugto nga kusog kaayo ang ilang pagtubo busa mas daghang kaloriya ug protina ang ilang gikinahanglan. Tungod sa susamang mga katarongan, daling mabiktima sa malnutrisyon ang mabdos ug nagpasuso nga mga babaye.

Kasagaran, ang sakit sa bata magsugod bisan sa wala pa kini ipanganak. Kon ang inahan kulang sa pagkaon o sustansiya una pa o panahon sa pagmabdos, gaan unya ug timbang ang iyang anak inigkatawo. Dayon, ang sayong paglutas, sayop nga mga batasan sa pagpakaon, ug pagkahugawan makapahinabog malnutrisyon.

Ang kakulang sa kinahanglanong mga sustansiya makapasalot sa bata. Kini palahilak ug daling masakit. Samtang magkagrabe ang kahimtang, mas maklaro ang pag-us-os sa timbang, molalom ang mga mata ug molupyak ang hubon, ang panit ug mga tisyu mohugot, ug momenos ang katakos niini sa pagmentinar sa temperatura sa lawas.

Ang kakulang sa sustansiya madayag sa ubang mga paagi. Kini usab makapasalot sa mga bata. Pananglitan, mao kini ang dangatan kon kulang ang gikaong mga minerales​—labi na ang iron, iodine, ug zinc​—ug mga bitamina​—ilabina ang bitamina A. Ang United Nations Children’s Fund (UNICEF) nag-ingon nga ang kakulang sa bitamina A nag-apektar sa mga 100 ka milyon nga gagmayng mga bata sa kalibotan ug moresulta sa pagkabuta. Makapaluya usab kini sa sistema sa imyunidad, hinungdan nga ang bata daling mataptan sa mga impeksiyon.

Daghag Epekto

Ang malnutrisyon makadaot sa lawas, ilabina sa lawas sa bata. Ang tanang organo ug sistema sa lawas apil na sa kasingkasing, rinyon, tiyan, tinai, baga, ug utok mahimong maapektohan.

Ang lainlaing mga pagtuon nagpakita nga ang hinayng pagtubo sa bata dunay koneksiyon sa pagkadaot sa mental nga pagtubo ug menos nga kapasidad sa pangutok. Ang usa ka taho gikan sa Hiniusang Kanasoran nagtawag niining maong mga epekto nga kinagrabehan nga malungtarong mga resulta sa malnutrisyon.

Alang sa mga bata nga naluwas gikan sa malnutrisyon, ang mga resulta mahimong magpadayon hangtod sa pagkahamtong. Mao nga mireklamo ang UNICEF: “Ang ingon niana ka dako nga sukod sa pagkadaot sa intelihensiya sa tawo​—tungod sa mga rason nga malikayan gayod unta​—maoy hilabihan ka dakong pag-usik, usa ka krimen pa gani.” Busa gikabalak-an pag-ayo ang malungtarong mga resulta sa malnutrisyon. Gipakita sa bag-ong mga panukiduki nga ang kakulang sa sustansiya sa pagkabata mahimong moresulta sa sugmatsugmat nga mga sakit inigkahamtong sama sa sakit sa kasingkasing, diabetes, ug alta presyon.

Apan, ang grabeng malnutrisyon dili mao ang labing kaylap nga problema, sumala sa giingon sa UNICEF: “Kapin sa tres-kuwarto sa tanang kamatayon nga nalangkit sa malnutrisyon walay koneksiyon sa grabeng malnutrisyon kondili sa dili-grabe ug kasarangan nga malnutrisyon.” (Italiko amoa.) Ang mga bata nga nag-antos sa dili-grabe o kasarangan nga malnutrisyon mahimong makaagom ug malungtarong mga sakit ingong resulta. Busa hinungdanon  nga mailhan ang mga simtoma sa kakulang ug sustansiya sa mga bata aron mahatagan silag hustong pagtambal.​—Tan-awa ang kahon sa panid 7.

Nakagamot Pag-ayong mga Hinungdan

Sama sa gihisgotan na, ang direktang hinungdan sa malnutrisyon mao ang kakulang ug pagkaon. Apan dunay mas bug-at nga katilingbanon, ekonomikanhon, kultural, ug langkit-sa-palibot nga mga hinungdan. Panguna niini mao ang kakabos, nga nag-apektar sa minilyon ka tawo, ilabina sa kabos nga kanasoran. Apan, gawas nga usa ka hinungdan, ang kakabos maoy resulta usab sa malnutrisyon, tungod kay ang kakulang ug sustansiya makapamenos sa  pagkaepisyente sa mga tawo, sa ingon makapasamot sa kakabos.

Dunay laing mga hinungdan. Ang kakulang sa kahibalo makapatungha ug dili maayong mga batasan sa pagkaon. Sumala sa ato nang nasayran, dunay papel usab ang mga impeksiyon. Dunay katilingbanon ug kultural usab nga mga hinungdan, sama sa dili maayong pagkaapod-apod sa pagkaon ug pagpihig sa kababayen-an. Ang mga babaye kasagarang mao ang kataposang mokaon human sa mga lalaki ug mas gamayg pagkaon kay sa mga lalaki. Ang mga babaye gihikawan usab ug mga kahigayonang maedukar nga makatabang unta kanila nga mas maatiman ug maayo ang ilang mga anak.

Dugang pa, ang mga kahimtang sa palibot makapamenos sa produksiyon sa pagkaon. Apil niini mao ang kinaiyanhong mga katalagman ug mga gubat. Sumala sa The State of Food Insecurity in the World 2001, sukad sa Oktubre 1999 hangtod sa Hunyo 2001 lamang, 22 ka nasod ang naapektohan sa hulaw, 17 sa mga bagyo o mga baha, 14 sa sibil nga gubat o panag-away, 3 sa grabeng tingtugnaw, ug 2 naapektohan sa mga linog.

Pagtambal ug Paglikay

Sa unsang paagi matambalan ang malnutrisyon sa usa ka bata? Kon ang bata nag-antos sa grabeng kakulang sa sustansiya, labing maayo nga iadmit kini sa ospital isip pasiunang pagtambal. Sumala sa basahon alang sa mga mananambal nga gipatik sa World Health Organization, ang mga doktor magtimbangtimbang sa kahimtang sa bata ug tambalan ang bisan unsang impeksiyon o pagkahurot sa tubig sa lawas. Tingali ang pagpakaon sugdan nga inanay, nga kasagaran sa sinugdanan ipaagi sa usa ka gamayng tubo nga ipasulod sa ilong. Kining unang hugna tingali dangtan ug usa ka semana.

Ang sunod nga hugna mao ang pagpahiuli. Ang bata pasusohon pag-usab sa gatas sa inahan ug pakan-on ug daghan. Ang emosyonal ug pisikal nga pagdasig hinungdanon niining hugnaa. Ang pag-atiman ug pagmahal dako kaayog kaayohan diha sa pag-ugmad sa bata. Mao kiniy panahon nga ang inahan maedukar kon unsaon pag-atiman sa iyang anak pinaagig hustong pagkaon ug kahinlo, aron dili mosugmat ang sakit. Dayon ang bata pagawson sa ospital. Hinungdanon nga dad-on gihapon ang bata sa ospital o klinika alang sa padayong paghiling.

Apan, tin-aw nga ang paglikay mao ang kinamaayohang buhaton. Mao nga sa daghang nasod, ang gobyerno ug pribadong mga organisasyon nagmugnag mga programa sa pagsuplemento sa pagkaon o mga programa sa pagdugang ug mga sustansiya diha sa mga pagkaon alang sa publiko. Ang mga komunidad nagatabang usab aron malikayan ang malnutrisyon sa daghang paagi, sama sa paghatag ug edukasyonal nga mga programa bahin sa nutrisyon, pagpanalipod sa abiyo sa ilimnong tubig, paghimog mga kasilyas, paghupot sa palibot nga hinlo, pag-esponsor ug mga kampanya sa pagbakuna, ug pagbantay sa pagtubo ug pag-ugmad sa mga bata.

Apan unsay mahimo sa tagsatagsa aron malikayan ang malnutrisyon? Ang kahon sa panid 8 dunay mapuslanong mga sugyot. Lakip niini, ang nutrisyonista sa mga bata nga si Georgina Toussaint nagsugyot nga mobalik ang inahan ngadto sa iyang doktor o sa klinika pito ka adlaw human matawo ang iyang anak, sa dihang ang bata usa ka bulan ang edad, ug kada bulan human niana. Ang inahan kinahanglan usab nga moadto sa doktor kon ang bata magpakita niining mga simtomaha: nahutdag tubig sa lawas, grabeng kalibang, o hilanat.

Bisan tuod kining mga sugyota makatabang sa pagpaarang-arang sa pagkaon sa mga bata, angayng ilhon nga ang malnutrisyon maoy usa ka dakong problema​—dako kaayo nga dili kini masulbad sa mga paningkamot sa tawo. Ang Encyclopædia Britannica nag-ingon: “Ang paghatag sa tanang tawo ug igong suplay sa pagkaon ug edukasyon bahin sa nutrisyon maoy usa ka dako gihapong problema.” Busa, duna bay paglaom nga matapos gayod kining “wala mamatikdi nga emerhensiya”?

[Footnote]

 [Kahon sa panid 7]

ANG IMO BANG ANAK NAG-ANTOS SA MALNUTRISYON?

Sa unsang paagi matimbangtimbang sa mga propesyonal sa panglawas kon kulang ug sustansiya ang bata? Tingali sila mag-analisar ug nagkadaiyang mga timailhan ug mga simtoma, mangutana bahin sa mga batasan sa pagkaon, ug ipasusi sa laboratoryo ang mga espesimen. Apan, kasagaran sila magsalig gayod sa direktang mga pagsukod. Ilang sukdon ang lawas sa bata ug itandi ang mga numero ngadto sa reperensiyang mga sukdanan. Motabang kana kanila sa pagtino sa matang ug kagrabe sa malnutrisyon.

Ang labing hinungdanong mga sukod mao ang timbang, gitas-on, ug gidak-on sa bukton. Mahibaloan ang kagrabe sa kakulang ug sustansiya pinaagi sa pagtandi sa timbang ug edad; kon grabe kini, mohigos ang bata ug niwang kaayo. Ang sakit giisip nga grabe kon ang timbang sa bata kapin sa 40 porsiyento nga ubos kay sa normal, kasarangan kon kini 25 ngadto sa 40 porsiyento nga mas ubos, ug dili-grabe kon kini 10 ngadto sa 25 porsiyento nga mas ubos. Ang ubos kaayong proporsiyon sa gitas-on kon itandi sa edad mahimong magpadayag nga dugay nang giantos ang kakulang sa sustansiya​—nasalot na ang bata.

Ang kinagrabehang mga matang sa protein-energy malnutrition (PEM) mao ang marasmus, kwashiorkor, ug ang kombinasyon niining duha. Ang marasmus (padayong paghugo) makita diha sa nagasuso nga mga bata gikan sa 6 ngadto sa 18 ka bulan ang edad. Kini inanay nga magsugod, nga sa sinugdanan ang bata kanunayng kulang sa mga kaloriya ug sustansiya ug mograbe kay wala kaayo makasuso o gipainom ug lasaw kaayong mga kapuli sa gatas sa inahan. Niwang kaayo ang bata, ang kaunoran nipis kaayo nga ang bata bukog ug panit na lang, ug nasalot ang pagtubo. Ang bata usab morag tigulang ug hitsura, sapoton, ug hilakon.

Ang terminong kwashiorkor, nga gikan sa Aprikanhong diyalekto, nagkahulogang “gipapahawa nga bata.” Nagtumong kini sa batang nagsuso pa lang sa inahan nga gipulihan na dayon sa iyang bag-ong natawo nga manghod. Kining kahimtanga motungha human sa paglutas, ug bisan tuod kini naglakip sa kakulang sa kaloriya, kini maoy resulta sa grabeng kakulang sa mga protina. Tungod niini mapondo sa lawas ang pluwido, ug morag manghupong ang mga kamot ug tiil, ug modako ang tiyan sa bata. Usahay maapektohan usab ang nawong, nga mahisama kinig takdol nga bulan. Manurok ang mga nukanuka ug mausab ang kolor ug grano sa buhok. Ang mga bata nga may ingon niini nga kahimtang dunay mga ilhanan nga naghubag ang atay ug sila walay kaikag ug masulub-on. Mao kini ang kahimtang ni Erik, nga gihisgotan sa unang artikulo, kansang inahan nagpasuso kaniya sa unang bulan lamang sa iyang kinabuhi; dayon gipasuso siya ug lasaw kaayong gatas sa baka. Sa edad nga tulo ka bulan gipasuso siyag mga sabaw sa utan ug tubig nga may asukar ug gipaatiman sa silingan.

Ang ikatulong matang sa PEM naglakip sa mga kinaiya sa marasmus ug kwashiorkor. Kining tanang kahimtang makamatay kon dili matambalan dayon.

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

PANALIPDI ANG IMONG ANAK BATOK SA MALNUTRISYON!

◼ Hinungdanon nga hatagag hustong pagkaon ang inahan. Ang mabdos ug nagpasuso nga mga babaye kinahanglang mokaon ug mas daghang kaloriya ug protina. Ang mga protina ilabinang makatabang sa pagpagatas sa inahan. Busa kon diyutay ra ang pagkaon, palabiha ang mga babayeng anaa sa pangedarong makapanganak ug ang gagmayng mga bata.

◼ Sa halos tanang kaso, ang kinamaayohang pagkaon alang sa masuso mao ang gatas sa inahan niini. Tinuod kini ilabina sa unang pipila ka adlaw human ipanganak tungod kay ang gatas sa inahan dunay mga antibody nga manalipod sa bata batok sa impeksiyon. Sa unang upat ka bulan o kapin pa, ang gatas sa inahan magtagana sa tanang sustansiya nga gikinahanglan sa bata aron motubo ug mougmad sa hustong paagi.

◼ Bisan pag ang gatas sa inahan padayon nga mao ang pangunang pagkaon, tali sa ikaupat ug ikaunom nga bulan, ang bata puwede nang mokaon ug laing mga pagkaon. Sa inanay pakan-a kinig dinugmok nga mga prutas ug utan. Pakan-a ang bata ug usa ra ka bag-ong pagkaon sa usa ka higayon. Duha o tulo ka adlaw sa ulahi, human nga maanad na kini nianang pagkaona, patilawa kinig lain. Siyempre, sagad nga magkinahanglan ug pailob ug makadaghang pagsulay una pa dawaton sa bata ang bag-ong pagkaon. Sa pag-andam niining mga pagkaona, hinumdomi nga ang tanan kinahanglang hinlo gayod! Hugasig maayo ang mga pagkaon ug mga galamiton!

◼ Tali sa ikalima ug ikasiyam nga bulan sa kinabuhi, ang mga bata kasagarang magkinahanglan na ug daghang kaloriya ug protina kay sa ikahatag sa gatas. Padayona ang pagpakaon ug laing mga pagkaon. Ang mga pagkaon sa bata nga sereales ug mga utanon tingali maoy unang ipakaon, ug ang karne ug mga produkto sa gatas sa ulahi. Kon ang unang mga pagkaon gisala, gikan sa edad sa bata nga unom ka bulan padayon, kini mahimong pinong pagkahiwa. Dili kinahanglan ang pagdugang ug asin o asukar.

◼ Human sa walo ka bulan, ang gatas sa inahan dili na mao ang pangunang pagkaon sa bata, kondili, suplemento na lang. Ang bata magsugod sa pagkaon sa mga pagkaong kan-on sa pamilya. Ang pagkaon kinahanglang hinlo gayod, ug kini kinahanglan nga pinong pagkahiwa aron mas sayon usapon. Ang labing maayong pagkaon naglakip sa mga prutas ug mga utanon, sereales ug mga balatong, ug karne ug mga produkto sa gatas. * Ang mga bata ilabinang nagkinahanglan ug mga pagkaong dagaya sa bitamina A. Ang pipila ka pananglitan mao ang gatas sa inahan, dugom-berdeng mga dahon nga utanon, ug orens o dalag nga mga prutas o utanon sama sa mga mangga, karot, ug kapayas. Ang mga bata nga wala pay tres anyos kinahanglang kalima o kaunom mokaon sa usa ka adlaw.

◼ Ang lainlaing mga kombinasyon sa klaseklase nga mga pagkaon motaganag mga sustansiya nga manalipod sa imong bata. Kinahanglang hatagan ug atensiyon sa inahan ang paghatag sa bata ug maayog-kalidad nga pagkaon, nga dili magpugos sa bata sa pagkaon human kini mabusog ni maghikaw sa bata ug pagkaon kon kini morag gusto pang mokaon.

[Footnote]

[Hulagway]

Ang mga eksperto mouyon nga ang gatas sa inahan mao gayod ang kinamaayohang pagkaon alang sa bag-ong natawo nga bata

[Credit Line]

© Caroline Penn/Panos Pictures

[Hulagway sa panid 7]

Mga bata nga nagkaon ug bulgur ug utan diha sa usa ka eskuylahan sa Bhutan

[Credit Line]

FAO photo/WFP Photo: F. Mattioli

[Hulagway sa panid 9]

Makahimo kag mga lakang sa pagpaarang-arang sa pagkaon sa imong anak

[Credit Line]

FAO photo