Mga Proverbio sa Akan nga Katawhan—Aninag sa mga Sukdanan sa Katilingban

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA GHANA

UNSAY usa ka proverbio? Usa ka diksiyonaryo nagbatbat sa proverbio ingong “mubong tudling-pulong nga kanunayng kutloon sa mga tawo, nga motambag o may isulti kanimo bahin sa kinabuhi.” Ang katawhang Yoruba sa Nigeria nagbatbat sa proverbio sa mas makaiikag nga paagi, nga nagtawag niana nga “kabayo nga daling makadala sa usa ngadto sa pagdiskobre ug mga ideya.”

Ang kahinungdanon sa mga proverbio, o mga panultihon, gipahayag niining proverbioha, nga inila sa Akan nga katawhan sa Ghana: “Ang usa ka tawo makigsulti sa maalamong tawo pinaagi sa mga proverbio, dili sa ordinaryong mga pulong.” Ang punto mao nga ang maalamong tawo wala magkinahanglag daghang pulong aron makombinsir kon unsay angayng buhaton. Ang haom nga proverbio makapalihok sa hunahuna, makapasabot, ug makatukmod sa usa sa pagbuhat kon unsay matarong.

Sa Ghana, ang daghang proverbio litokon panahon sa mga kasal ug mga paglubong ug gipadayag diha sa karaang musika sa katawhan. Kini bililhon kaayo usab sa diplomatikanhong mga panaghisgot. Ang tigpamaba o sinugo kasagarang hanas nga mogamit ug mga proverbio.

Sa Akan nga katilingban, ang kahanas sa paggamit ug mga proverbio maoy timaan sa pagkamaalamon. Makaiikag, diha sa Bibliya, si Haring Solomon​—nga usa ka tawong nabantog tungod sa iyang kaalam, kahibalo, ug diplomasya​—gikaingon nga nahibalo sa 3,000 ka proverbio. Hinuon, ang mga proverbio sa Bibliya inspirado sa Diyos ug matuod sa tanang panahon, lahi sa mga proverbiong gipasukad sa kasinatian ug hait nga salabotan sa tawo. Ang tawhanong mga proverbio, bisan kon unsa pa ka maalamon, angayng dili itandi nianang sa Bibliya. Apan atong susihon ang pipila ka proverbio sa Akan nga katawhan.

Ideya Bahin sa Diyos

Sa Ghana, ang mga panultihon sagad nag-ila nga naglungtad ang Diyos, ug kini gibanaag diha sa daghang proverbio sa Akan nga katawhan. Ang ateyistikong mga ideya walay dapit diha sa Akan nga pilosopiya. Pananglitan, usa ka proverbio nag-ingon: “Walay tawo nga magpadayag sa Diyos ngadto sa bata.” Ang paglungtad sa Diyos dayag kaayo bisan sa bata. Ang maong proverbio kasagarang gamiton kon maghisgot sa butang nga awtomatikong makat-onan sa bata pinaagi sa gamay lang nga instruksiyon.

Ang laing Akan nga proverbio nag-ingon: “Kon layasan nimo ang Diyos, mailalom ka gihapon niya.” Busa, kon adunay magtinguha sa dili pagpanumbaling sa Diyos siya maglimbong lang sa iyang kaugalingon. Dugay na kanhi, ang Bibliya nagpahayag sa susamang punto, nga nag-ingon nga ang mga mata sa Diyos “anaa sa tanang dapit, nga nagpadayon pagbantay sa mga daotan ug sa mga maayo.” (Proverbio 15:3) Kitang tanan manubag sa Labing Gamhanan.

Kapahayagan sa mga Sukdanan ug sa mga Batakan sa Katilingban

Susama sa mga proverbio gikan sa ubang mga kultura, ang mga proverbio sa Akan nga katawhan maoy tipiganan sa mga sukdanan ug sa mga batakan sa katilingban. Pananglitan, ang dakong epekto sa gilitok nga pulong gipasiugda pag-ayo niini nga panig-ingnan: “Ang sayop sa dila mas grabe kay sa sayop sa tiil.” Ang masupilong dila makadaot kaayo ug basin mahimong hinungdan pa gayod sa kamatayon.​—Proverbio 18:21.

Hinuon, kon pugngan, ang dila mahimong tinuod nga magdadait, sumala sa gipamatud-an sa panultihon, “Kon anaa ang dila, ang mga ngipon dili maglalis.” Ang punto mao nga ang suliran mahusay sa makigdaitong paagi tali sa nag-awayng mga partido​—pananglitan, ang bana ug ang iyang asawa​—pinaagi sa kalmadong estoryahay. Ug bisan kon kini dili molampos, ang hanas nga paggamit sa dila panahon sa paghusay makapugong sa away.

 Praktikal nga Kaalam

Ang pagkahinungdanon sa katakos nga makaila ug sa abanteng panghunahuna tin-awng gipahayag diha sa daghang panultihon nga nagpasiugda sa praktikal nga kaalam. Ang mahinaykon, tigpamasin nga tawo nga dili magpalandong sa sangpotanan sa iyang mga lihok angayng magpatambag niini nga panultihon, “Pangitaa una ang ikyasanan sa dili pa nimo tiawtiawan ang kobra.”

Ang ginikanan nga nakamatikod sa pipila ka daotang kinaiya sa usa ka bata buot mamati niini nga proverbio, “Kon mamatikdan mo ang nagtubong saha nga makatusok sa imong mata, ibta kana, ayaw kana pahaita.” Oo, ang daotang kinaiya angayng ibton​—o putlon​—sa dili pa kana mobuswak nga mahimong dakong suliran.

Mga Pagpasabot sa Nakadulot nga mga Kostumbre ug mga Batasan sa Kultura

Gikinahanglan usahay nga makasabot sa usa ka kultura aron makasabot sa mga proverbio niini. Pananglitan, taliwala sa Akan nga katawhan giisip nga daotang batasan ang pagkompas sa walang kamot sa atubangan sa ubang mga tawo, ilabina sa mga tigulang. Ang maong lagda sa maayong pamatasan gipasabot diha sa proverbio, “Dili nimo gamiton ang imong wala nga kamot sa pagtudlo sa dalan paingon sa inyong lungsod.” Sa laing mga pulong, angayng pabilhan sa usa ka tawo ang iyang nabatonan, lakip ang iyang dapit nga gigikanan.

Ang usa ka proverbio nga nagpasabot sa naandang mga batasan sa pagpangaon sa kasagarang panimalay sa Akan nag-ingon: “Ang bata nga makakat-on sa pagpanghinaw makakaon kauban sa iyang katigulangan.” Panahon sa pagpangaon, ang mga sakop sa panimalay pundokon sumala sa edad. Bisan pa niana, ang batang maayog panggawi, ilabina kon bahin sa lawasnong panghinlo ug maayong pamatasan, tingali ituboy nga makauban siya sa iyang amahan ug sa ubang dagkong mga tawo sa ilang lamesa. Ang proverbio nagpasiugda sa punto nga ang pagkatalahoron sa usa ka tawo ginahukman sumala sa iyang panggawi inay sa iyang edad.

Nagplano ka ba nga magminyo? Nan palandonga kining proverbio sa Akan nga katawhan, “Ang kaminyoon dili tuba nga matilawan.” Ang mga namaligyag tuba, nga gipaaslom nga ilimnong gikan sa punoan nga palma, kasagarang motugot nga motilaw una ang mga pumalitay sa dili pa modesidir kon pilay paliton o kon mopalit ba gayod. Hinunoa, ang kaminyoon dili mahimong tilawan aron masusi kon maayo ba kana. Ang maong proverbio nagpasiugda sa pagkamalungtaron sa bugkos sa kaminyoon ug sa pagkadili-dalawaton sa sulaysulay nga mga kaminyoon.

Mainampingong Pinaniiran Bahin sa mga Butang

Daghang panultihon magpamatuod sa hait nga mga pinaniiran sa Akan nga katigulangan bahin sa katawhan ug kahayopan. Pananglitan, ang mainampingong pagtan-aw sa himungaan kauban sa iyang mga piso nagpatungha niini nga proverbio, “Ang piso nga mopaduol sa himungaan makaangkon sa paa sa alisiwsiw.” Ang kahulogan? Kon magpalain ang usa ka tawo, siya daling hikalimtan kon bahin sa pagpaambit sa maayong mga butang.

Si bisan kinsa nga nakakitag patayng baki makasabot gayod nga matuod kini nga panultihon, “Ang gitas-on sa baki makita sa pagkamatay niini.” Ang maong proverbio kasagarang litokon sa dihang ang usa ka tawo wala pabilhi. Sa ingon niining kahimtang, ang tawong wala pabilhi mahupayan sa kamatuoran nga kon siya wala diha, ang mga tawo basin makahigayon sa pagkakita gayod sa iyang maayong mga hiyas.

Pinamubong mga Proverbio

Bisan pag ang mga proverbio sa Akan nga katawhan nahipasa gikan sa sunodsunod nga mga kaliwatan sa binaba nga paagi, ang daghang panultihon napreserbar diha sa simbolikong arte. Ang maong arte makita diha sa mga kinulit nga kahoy, mga sungkod, mga panimbang nga bulawan, ug tradisyonal nga mga panapton ingon man diha sa modernong mga disenyo sa panapton. Ang mga dumuduaw sa mga galeriya sa arte sa taga-Ghana tingali makakitag mga hulagway sa usa ka tawo nga nagkatkat ug kahoy samtang siya giduso sa laing tawo. Kana ang hulagway  nga katumbas niining proverbioha, “Kon mokatkat kag malamboong kahoy, basin iduso ka.” Dayag ang nagpahipi nga mensahe​—kon mangagpas kag maayong mga tumong, basin suportahan ka.

Ang mga serbisyo sa paglubong ilabinang motaganag kahigayonan alang sa ginganlan sa usa ka magsusulat nga “pinulongan diha sa panapton.” Tungod sa pagbangotan ang maong okasyon modasig sa pagpamalandong bahin sa kinabuhi. Busa, ang mga disenyong makita diha sa mga panapton sa paglubong mopahayag ug mga mensahe nga maoy gibasehan sa mga pilosopiya. Pananglitan, ang panaptong naghulagway sa usa ka hagdanan magpahinumdom sa proverbio, “Dili lang usa ka tawo ang mosaka sa hagdanan sa kamatayon.” * Kini magpasidaan sa tanan sa pagbaton ug mapaubsanong hunahuna bahin sa ilang kaugalingon ug dili magkinabuhi nga samag dili na sila mamatay.​—Ecclesiastes 7:2.

Sa Akan nga katilingban, ang mga sinugo o mga tigpamaba sa tradisyonal nga mga pangulo batid kaayo sa larinong paglitok ug mga proverbio, ug sila magdala usab sa opisyal nga sungkod nga may mga disenyong nag-ilustrar sa usa ka bililhong prinsipyo sa katawhan. Pananglitan, ang langgam nga nagtuklo sa ulo sa halas maoy pinamubo sa panultihon, “Kon makuptan nimo ang ulo sa halas, ang ubang bahin niini sama na lang sa pisi.” Ang mensaheng gipasabot? Ayaw likayi ang mga problema kondili deretsoha kana sa pag-atubang.

Hustong Paggamit ug Proverbio

Sama sa bisan unsang ilustrasyon, kon kanus-a ug sa unsang paagi angayng gamiton ang usa ka proverbio nagdepende sa argumento ug sa mamiminaw. Ang kanindot sa argumento madaot tungod sa dili hustong paggamit ug mga proverbio. Ug sanglit diha sa pipila ka kultura ang paggamit ug mga proverbio maoy hinungdanong bahin sa dinawat nga paagi sa pagsulti, ang sayop nga paggamit makadaot sa pagtamod sa mga tawo bahin sa mamumulong.

Sa Ghana, ang mga tigulang sa katilingban giisip nga tinubdan ug mga magtitipig sa mga proverbio. Busa, ang mga panultihon kasagarang unhan sa mga pulong, “Ang atong mga katigulangan nag-ingon . . .” Ug sa usa ka kahimtang diin ang mamumulong nagpahayag ngadto sa mas gulang nga mamiminaw, ang paggamit ug proverbio sa kamatinahoron unhan sa mga pulong, “Kamong mga tigulang mao ang nagaingon . . .” Tungod sa pagtahod, ang mas batang mamumulong dili gustong mohatag sa impresyon nga iyang gitudloan ang iyang mga katigulangan sa mga pulong sa kaalam nga nasulod sa proverbio.

Pipila ka Talagsaong mga Komento

Ang mga proverbio mahimong mag-una o magsunod sa usa ka argumento. Dugang pa, kana sa pagkaabtik ikalakip sa argumento mao nga ang usa basin magkinahanglag hait nga pagsabot aron makamatikod nga kana gipasabot. Pananglitan, mahitungod sa mapaubsanon ug mahigugmaon-sa-kalinaw nga tawo, ang usa ka Akan tingali moingon: “Kon nagdepende lamang kang Tanpulano, walay buto sa pusil niining balangaya.” Kini magpasabot sa proverbio, “Kon ang nalangkit lamang mao ang umang ug ang bao, walay buto sa pusil sa lasang.” Kanang duha ka linalang giisip nga lumo ug maulawon ug dili makiling sa pagpakig-away. Ang mga tawong nakabaton niining mga hiyasa magpatunghag kalinaw.

Hinunoa, kon gusto mong ipalitok sa usa ka Akan ang sunodsunod nga mga proverbio, lagmit usa lang ka proverbio ang iyang itubag, “Walay damgo kon walay pagkatulog.” Sa laing mga pulong, ang usa ka tawo dili makapahayag ug mga proverbio kon walay angayang mga kahimtang sama rang ang usa dili magdamgo kon nagmata ra siya. Ang mga kahimtang mao ang magtino kon unsang proverbioha ang gamiton ug kon kanus-a.

[Footnote]