Usa sa Labing Mapuslanong mga Nut sa Yuta

ADUNAY usa ka talagsaong “nut” nga nakabiyahe sa tibuok kalibotan. Kini makataganag pagkaon ug ilimnon. Ug ang tagsaong dagway sa kahoy nga nagapamunga niini nga nut mao ang timaan sa mga isla sa tropiko. Unsa bang klaseha sa nut ang among gihisgotan? Ang coconut o lubi​—ang usa sa labing mapuslanong mga nut sa yuta. *

Alang sa mga tawo nga dili taga-Tropiko, ang lubi tingali maoy labaw pa kay sa usa ka simbolo sa tropikanhong bakasyon. Apan tingali alang sa mga tawong nagpuyo sa Tropiko, sobra pa niini ang ikatagana sa kahoy. Ang mga taga-Indonesia nangangkon nga ang bunga niini “sama ka daghag gamit sa gidaghanon sa mga adlaw sa usa ka tuig.” Sa Pilipinas kini ang giingon: “Ang tawong nakatanom ug lubi nakatanom ug mga galamiton alang sa balay ug sapot, pagkaon ug ilimnon, puy-anan, ug panulondon alang sa iyang mga anak.”

 Kini nga panultihon dili paghinobra. Sumala pa sa librong Coconut​—Tree of Life, ang lubi “makatagana dili lamang pagkaon, tubig ug mantika alang sa pagluto, kondili mga dahon alang sa pinawrang mga atop, lanot alang sa mga pisi ug banig, mga bagol nga magamit ingong mga gamit sa kosina ug dayandayan, ug ang tam-is nga lina sa buluk mahimong himoong asukar ug alkohol.” Ang libro midugang: “Bisan ang kahoy, kon putlon sa hustong paagi, magamit.” Gani, ang mga molupyo sa Maldive Islands sa Indian Ocean naggamag mga sakayan nga lubi, ug gituohan nga ilang gigamit kini sa paglawig ngadto sa Arabia ug sa Pilipinas. Apan ang lubi, imbes ang mga magtatanom, mao ang kinahawrang marinero sa tanan.

Ang Marinero nga Liso

Ang lubi maayog tubo diha sa kadaplinan sa kadaghanang mga baybay sa tropiko, basta dunay igong pag-ulan. Bisan pag ang mga tawo tingali ang nagtanom sa daghag-gamit nga lubi, ang lubi mobiyahe nga magkinaugalingon ngadto sa kinahilitang mga lugar sa planeta. Ang mga liso makatag sa daghang paagi, apan ang lubi makatag pinaagi sa kadagatan. Ug nianang bahina nasandig ang kahawod niini sa paglibot sa kalibotan.

Sa dihang molahing na ang lubi, kini mapulak. Sa pipila ka mga kahimtang, ang lahing nang lubi moligid paingon sa dagat. Dayon inigtaob ang lubi tingalig mabanlas sa dagat. Sanglit ang lanotong bunot makahawid man ug daghang hangin, ang lubi molutaw ra sa tubig. Kon ang lubi anaa sa pulo nga kagaangan sa Pasipiko, tingali kini idagsa ngadto sa atbang nga alu. Apan kon kini maanod ngadto sa dakong lawod, ang lubi makabiyahe ug lagyo kaayong mga distansiya.

Ang tayam nga tubig, nga makadaot sa kadaghanang ubang mga liso, dugayng makatuhop sa lig-ong bunot sa lubi. Ang mga lubi makalahutay ug tulo ka bulan sa dagat​—usahay maglutawlutaw sa libolibong kilometros​—ug moturok gihapon inigdagsa diha sa baybayon nga mahimong katuboan niini. Tingali niining paagiha nanubo ang mga lubi sa daghang kabaybayonan sa tropiko.

Ang Lami nga Komon sa mga Pagkaon sa Tropiko

Diha sa mga nasod nga dili Tropikanhon, ang mga tawo tingali maghunahuna bahin sa lubi ingong sambog nga mohatag ug lahi nga matang sa lami sa karmelitos o cookies. Apan, biyahe ngadto sa Habagatan-sidlakang Asia, ug imong makita nga tinuod gayod nga daghag gamit ang lubi. Sumala pa sa librong Pacific and Southeast Asian Cooking, “ang lubi maoy usa ka hinungdanon kaayong sambog sa pagluto sa tanang nasod ug mga rehiyon ug mga isla gikan sa Hawaii ngadto sa Bangkok.” Ang libro nag-ingon usab nga alang sa mga molupyo niining mga dapita, “ang lubi maoy usa ka kinahanglanon sa kinabuhi diin gikan niini sila makadawat ug sustansiya . . . sa daghang matang ug sa nagkalainlaing mga pagluto ug mga lami sa pagkaon.”

Ang rason sa dungganong dapit sa lubi diha sa mga kosina sa tropiko simple: Kini makataganag tubig, tuno, ug mantika sa pagluto. Ang tin-aw, tam-is nga likido nga anaa sa sulod sa butong gitawag ug tubig sa lubi. Kini maoy lamian, makapapreskong ilimnon nga kasagarang ibaligya sa mga tindahan sa kadalanan sa Tropiko. Ang tuno, sa laing bahin, makuha pinaagi sa pagsagol ug tubig diha sa kinagod nga unod sa lubi ug dayon pug-an kini. Ang tuno makapalami ug makaespeso sa mga sabaw, sarsa, ug mga minasa.

Sa pagkuha sa mantika gikan sa lubi, buk-on sa mag-uuma ang lubi ug ibulad kini sa adlaw. Inigkauga, ang unod sa lubi, o ang kopras, maukang gikan sa bagol, ug gikan niini kuhaon ang mantika. Diha sa Tropiko, ang mantika sa lubi mao ang pangunang mantika sa pagluto, samtang sa mga nasod sa Kasadpan kini kasagarang gamiton diha sa margarina, sorbete, ug cookies.

Lisod kotsetsaon ang lubi. Kasagaran, katkaton sa tigkotsetsa ang punoan ug ipoon ang mga lubi. Ang ubang mga tigkotsetsa mogamit ug taas nga sungkit nga gitaorag sanggot. Sa Indonesia, ang mga unggoy gibansay sa paghimo niini. Ang kinasayonang paagi nga mas gusto niadtong naneguro nga lahing nga lubi ang ilang makuha mao ang paghulat hangtod nga mapulak ang lubi.

Bisag unsa pay paagi sa pagkotsetsa niini, ang daghag-gamit nga lubi naghimo niini nga halinon kaayo nga tanom maingon man hinungdanon kaayo kining tuboran sa pagkaon alang sa daghan. Busa sa sunod higayon nga makakita kag lubi​—sa hulagway lang o sa tinuod nga kinabuhi​—hinumdomi nga kini maoy labaw pa kay sa usa ka kahoy nga dayandayan sa mga baybay sa tropiko. Ikaw nagtan-aw sa usa ka kahoy nga nagpatungha sa usa sa labing mapuslanong mga “nut” sa yuta.

[Footnote]

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 26]

ANG MAKAIIKAG NGA IMPORMASYON BAHIN SA LUBI

ANG COCONUT CRAB Dili lamang tawo ang nagpahimulos sa lubi. Ang coconut crab o kagang nga lubi ug kinaon mopuyo sa lungag sa yuta maadlaw, apan magabii magpatuyang kinig kaon ug lubi. Bisan pag ang mga tawo magkinahanglan ug sundang sa pagbuak ug lubi, kining mapaagihon nga kagang maghago pag-ayo aron mabuak ang lubi pinaagi sa paglamba niini sa usa ka bato hangtod kini mabuak. Ang pagkaon nga naglakip sa mga lubi morag makatagana sa mga panginahanglan niining maong linalang​—kini mabuhi ug kapin sa 30 ka tuig!

LUBI DIHA SA MGA KOSMETIKO Sanglit ang lana sa lubi maayo man alang sa panit, isagol kini sa mga tighimo niini diha sa lipstik ug losyon nga mopaitom sa kolor sa panit. Ug kon mogamit ka ug sabon o siyampo nga kusog mobula nga walay gigamit nga makadaot nga kemikal, ang lana sa lubi maoy usa sa pangunang mga sambog niini.

[Mga hulagway]

Ang lubi mabuhig dugay sa dagat

Coconut crab

Punoan sa lubi

[Credit Line]

Godo-Foto

[Picture Credit Line sa panid 25]

Top right inset: Godo-Foto