Mga Paniolo—Ang mga Kawboy sa Hawaii

I-PLAY

Mga Paniolo—Ang mga Kawboy sa Hawaii

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Hawaii

DAGHANG bisita nga manganhi sa Kaislahan sa Hawaii matingala inigkahibalo nga adunay mauswagong industriya sa baka dinhi, ilabina sa Big Island, nga gitawag ug Hawaii. Bisan pag pamilyar ang mga plantasyon kaniadto sa tubo ug pinya ug kapeng Kona, ang buhi nga kawboy, o paniolo, morag katingalahan ug talagsaon alang sa mga bisita. Sila mangutana, “Sa unsang paagi ang mga baka ug mga kawboy nakaabot sa Hawaii?”

Ang Pag-abot sa mga Baka

Ang baka miabot sa Big Island sa Hawaii balik pa sa 1793 sa dihang gidala kini sa Ingles nga kapitan sa barko ug eksplorador, si George Vancouver, alang kang Haring Kamehameha I ingong regalo. Si Kapitan Vancouver suheto sa Kaislahan sa Hawaii, kay una pa niana nakauban siya ni Kapitan James Cook, nga usa ka iladong eksplorador nga taga-Britanya, sa dihang silang duha nahimong ang unang taga-Uropa nga nakalibot sa kaislahan.

Gidawat sa hari ang regalo ug nalipay kaayo nga tungod niana si Vancouver mibalik pagkasunod tuig, nga nagdalag daghan pang mga baka ug mga karnero. Si Vancouver naglaom nga ang mga mananap mabuhi ug mosanay, nga mapanapian sa Sandwich Islands, nga maoy pagtawag niini kaniadto. Aron kini mahimo, iyang gisugyotan si Haring Kamehameha nga ibaod ang kostumbreng kapu (pagdili) batok sa pag-ihaw sa mga mananap aron kini modaghan dayon. Nakita dayon sa hari ang bentaha niini, ug iyang giproklamar kini nga kapu sulod sa napulo ka tuig.

Ang mga Baka Nahimong Pirhuwisyo

Ang mga baka nga gidala ni Vancouver mao ang mga longhorn nga gikan sa California. (Tan-awa ang ilustrasyon sa panid 18.) Kini maoy dagko, isog nga mga mananap, nga lagyog distansiya ang mga sungay. Ginganlan dayon kini sa mga Hawaiiano ug pua‘a pipi (sa literal, baka nga baboy) ug nagpalayo gikan niini, nga nagtuman sa giproklamar nga kapu. Kay gipasagdan, ang mga baka naglibodlibod sa lapad nga lugar ug midaghan pag-ayo.

Wala magdugay, ang mga baka nahimong pirhuwisyo! Kay dunay dakong kagawasan ug walay nanghilabot kanila, sila nagsugod sa paghatag ug dakong kadaot sa lumad nga mga lasang sa mauka (bukid) nga kayutaan, ug sila kanunayng manibsib sa mga tanaman sa makai (habagatang bahin, duol sa dagat) nga kayutaan, diin ang mga tagabaryo nananom sa ilang kamote, ube, gabi, ug ubang mga lagutmon. Ang mga koral nga bato sa bolkan ug bisan ang papipi (mga koral nga kaktus nga prickly pear) dili magsilbi alang niining kusgan, isog, ug porsigidong mga hayop.

Sa mga 1815 lamang gitugotan ni Haring Kamehameha I ang usa ka mapamasinon nga taga-New England, si John Palmer Parker, sa paggamit sa iyang bag-o, hinimo-sa-Amerika nga riple sa pagpamusil sa pipila ka baka nga nianang tungora midaghan na kaayo ug nahimong pirhuwisyo sa Big Island. Nakita sa maalamong hari nga ang karneng baka, sebo, ug mga panit niining hayopa mapanapian, ug tuod man, ang karne-norte sa ulahi maoy mipuli sa sandalwood ingong pangunang produkto sa Big Island.

Bakero Dayon Nahimong Paniolo

Sa unang bahin sa katuigan sa 1830, ang idlas nga mga panon sa baka midaghan kaayo ug nahimong peligroso nga kinahanglang dunay himoon. Nakita ni Haring Kamehameha III nga kini kinahanglang mansohon. Busa iyang gipaadto ang hepe ngadto sa Espanyol nga California aron magdala inigpauli ug mga lalaking haniti nga motapok ug mga baka. Ang ilang trabaho mao ang paghipos sa baka ug pagbansay sa mga Hawaiiano niining trabahoa. Niadtong tungora, ang mga mananap dili lamang makita diha sa Big Island kondili sa Oahu, Maui, ug sa Kauai usab.

Sa 1832, ang mga bakerong Katsila, Mexicano, ug Indian—mabulokon, haniting mga kawboy nga nakakat-on sa ilang trabaho diha sa mga hasyenda sa mga Katsila-Mexicano—nangabot sa Hawaii. Nailhan tungod sa ilang mga kalo, montura, pisi, ug may tahod nga sapatos, sila sa ngadtongadto ginganlan ug mga paniolo tungod sa ilang dugong Katsila, o espanyol. Ang ngalan nagpabilin, ug sila gitawag gihapon ug mga paniolo hangtod karon.

Ang mga paniolo kugihan, gustog-kalingawan nga mga kawboy, nga dili lamang hawod sa ilang trabaho kondili gusto usab mokanta ug motugtog ug mga instrumento sa musika. Dala nila ang ilang kahaniti, kaisog, kalig-on, ug dakong garbo sa ilang trabaho. Ang usa ka dugay nang paniolo nagsulti sa iyang pagbati niining paagiha: “Kon kugihan ka, taas ka ug kinabuhi.” Ug sila trabahador gayod! Mogugol sila ug taas kaayong adlaw sa pagtrabaho gikan sa pagsubang sa adlaw hangtod sa pagkilumkilom nga magtigom sa mga hayop, maglainlain sa mga baka gikan sa ubang mga hayop, magdakop pinaagig laso, ug magmarka pinaagig binagang puthaw. Ug, siyempre, duna pay mga koral nga kinahanglang tukoron ug ayohon, kay karon ang mga baka mansohon.

Apan mag-unsa ang kawboy kon walay kabayo? Sa 1803 ang unang mga kabayo gidala ngadto sa Hawaii ni Richard J. Cleveland, sa duhay-palo nga barkong Lelia Byrd. Kining mga kabayoa maoy kaliwat nga Arabiano ug Moor, ug si Haring Kamehameha I mao ang unang Hawaiiano sa isla nga nakasakay ug kabayo!

Kining mga kabayoa kusog nga modagan, liksi, lig-on, ug maayo kaayo alang sa bukiron nga lugar. Dako kaayo kinig tabang sa mga paniolo alang sa lisod nga trabaho sa pagdumala ug pagmanso sa baka.

Ang ubang mga kabayo, sama sa mga baka, naglibodlibod sa sinugdan sa kalugotan, ug paglabay sa panahon, sila nakapaliwat sa ubang mga kabayo nga gikan sa Gran Britanya ug Tinipong Bansa, apil sa mga kabayo nga thoroughbred ug mga Arabiano. Tungod niini ang mga kabayo nakapaliwat ug makaiikag nga matang sa mga kabayo nga magamit sa paniolo. Apan ang paniolo karon, kon papilion sa iyang paboritong kabayo nga patrabahoon sa paglaso ug alang sa rodeo, lagmit mopili sa quarter horse. Ngano? Tungod kay, sumala sa nahibaloan sa mga paniolo, ang pagsanong dihadiha sa kabayo sa dihang padaganon, pahunongon, ug pagsunod sa ipabuhat naghimo kanila nga lisod pildihon.

Tibuok Kalibotan nga Bangga sa Rodeo

Ang Hawaiiano nga mga paniolo nahimong haniti sa mga trabaho nga gibantog ang mga kawboy sa tanang dapit—pagkabayo, paglaso, ug pakiglumba sa kabayo. Sila hanas kaayo nga sa 1908 daghan kanila, apil si Ikua (Ike) Purdy ug Archie Ka‘au‘a, miapil sa bangga sa kinadak-ang rodeo sa Tinipong Bansa. Kini mao ang Frontier Days Rodeo sa Cheyenne, Wyoming, nga usa ka bantog kaayong okasyon.

Kini nga mga paniolo, nga may mabulokong mga besti, ambongang estilo, ug Hawaiiano nga mga kulentas nga bulak, nakakuha sa pagtagad sa mga kawboy sa Kasadpan. Ug tinuod nga napasidunggan sila! Si Ike Purdy nahimong kampeyon sa tibuok kalibotan sa rodeo sa paglaso sa kinapon nga baka, ug si Archie maayo usab ang nahimo sa rodeo. Natingala ang kalibotan ug nagpakitag kaikag sa Hawaii ug sa makalingaw nga mga paniolo. Sa ulahi, sa 1996, si Ike Purdy nahimong gipasidunggan sa National Cowboy Hall of Fame.

Modernong Kinabuhi sa Paniolo

Unsa nay kinabuhi sa mga paniolo karon? Tingali dili na kaayo makapaukyab, apan daghan gihapon kaayong trabahoonon diha sa modernong ranso. Ang Parker Ranch sa Waimea sa Big Island maoy maayong pananglitan. Dakong luna ang nasakop niini, gatosang kilometros ang koral, ug may libolibong baka. Daghan kaayong akatahon ang paniolo, ug sakay sa iyang paboritong kabayo, iyang tultolan ang mga baka ngadto sa nagkalainlaing sibsibanan.

Karon sa Waimea human sa tibuok adlaw nga pagtrabaho, makakita ka ug grupo sa mga paniolo nga nagparelaks sa paboritong bar nga nagsul-ob ug maong, botas nga kinawboy, ug kalo nga kinawboy nga lagmit gidayandayanag tinuhog nga bulak nga namati sa slack-key nga tugtog sa sista nga maoy lokal nga ilhanan o tingali nagkantakanta sa karaang paboritong alawiton nga Hawaiiano!

[Hulagway sa panid 17]

Si Haring Kamehameha I

[Hulagway sa panid 18]

Nagmarka sa baka pinaagig bagang puthaw

[Hulagway sa panid 18]

Longhorn

[Hulagway sa panid 18]

Gikan sa wala ngadto sa tuo: Archie Ka‘au‘a, Eben Low, ug si Ike Purdy

[Credit Line]

Paniolo Preservation Society/Dr. Billy Bergin

[Picture Credit Line sa panid 16]

[Picture Credit Line sa panid 17]

Parker Ranch/John Russell

[Picture Credit Line sa panid 18]

Parker Ranch/John Russell

PAGMATA!