Ang Popular ug Daghag Gamit nga Ordinaryong Mani

Gusto ka ba ug mani? Kon mao, wala ka mag-inusara. Ganahan kaayong mokaon ug mani ang dakong bahin sa tawhanong pamilya. Ang kinadaghanag molupyo nga mga nasod sa yuta​—ang Tsina ug India​—nananom ug kapin sa 50 porsiyento sa total nga gidaghanon sa kotsetsa sa kalibotan.

Ang Tinipong Bansa moani ug bilyonbilyong libra sa mani sa usa ka tuig, nga moani ug mga 10 porsiyento sa total nga gidaghanon sa kotsetsa sa kalibotan. Ang Argentina, Brazil, Habagatang Aprika, Malawi, Nigeria, Senegal, ug Sudan maoy pangunang mga nasod usab nga nananom ug mani. Nganong napopular kaayo ang mani? May mga situwasyon ba nga maayong likayan ang pagkaon ug mani?

Dugay Nang Popular ang Mani

Ang mani gituohan nga naggikan sa Amerika del Sur. Ang usa sa labing unang nahibaloang mga gamit sa kakaraanan nga nagpasundayag sa hunahuna sa tawo bahin sa mani mao ang plorera nga naglungtad una pa kang Columbus nga nadiskobrehan didto sa Peru. Ang plorera pormag mani ug gidibuhoan usab ug pormag-mani nga mga disenyo. Nadiskobrehan sa mga eksplorador nga Katsila, nga unang nakatilaw ug mani sa Amerika del Sur, nga kini maoy usa ka maayo kaayong tuboran sa sustansiya alang sa ilang mga tripulante sa dihang maglawig. Unya ilang gidala kini ngadto sa Uropa. Gigamit sa mga taga-Uropa ang mani sa ubang mga paagi, bisan ingong kapuli sa mga liso sa kape.

Sa ulahi gidala sa Portuges ang mani ngadto sa Aprika. Didto ang mani nabaniog dayon nga usa ka bililhong tuboran sa pagkaon nga motubo sa palanas nga yuta nga dili katuboan sa ubang mga pananom. Sa pagkatinuod, ang tanom nga mani makahatag sa umaw nga yuta sa gikinahanglan pag-ayong nitrohena. Ang mani sa Aprika sa ulahi nakaabot sa Amerika del Norte panahon sa pagpamaligyag mga ulipon.

Sa mga tuig sa 1530, ang mani gidala sa mga Portuges ngadto sa India ug Macao ug gidala kini sa mga Katsila dinhi sa Pilipinas. Dayon gidala sa mga negosyante ang mani gikan niini nga kayutaan ngadto sa Tsina. Didto ang mani giila nga usa ka pananom nga makatabang sa nasod sa pagsagubang sa kalisdanan sa kagutom.

Sa mga tuig 1700 gitun-an sa mga botanista ang mani, nga ilang gitawag nga gisantes nga mangunod sa yuta, ug nakaingon nga maayo kining pagkaon alang sa mga baboy. Sa unang bahin sa mga tuig sa 1800, ang mani gipananom sa South Carolina sa Tinipong Bansa agig baligya. Sa Giyera Sibil sa Amerika, nga nagsugod sa 1861, ang mani nagsilbing pagkaon sa mga sundalo.

Apan, niadtong panahona, gilantaw sa daghang tawo ang mani ingong pagkaon sa kabos. Tungod niini ang mga mag-uumang Amerikano niadtong panahona wala mananom ug mani aron kaonon sa mga tawo. Dugang pa, sa wala pa maimbento ang mga makina sa pagpanguma sa katuigan sa 1900, ang pagpananom ug mani gastoso ug nagkinahanglag daghang trabahante.

Apan sa pagka-1903 ang Amerikanong chemist sa agrikultura nga si George Washington Carver nagsugod sa pagpanukiduki ug bag-ong kagamitan alang sa tanom nga mani. Sa ulahi siya nakaimbento ug kapin sa 300 ka produkto gikan niana, apil sa mga ilimnong tam-is, kosmetiko, tina, medisina, sabon iglalaba, pangpatay sa insekto, ug tinta sa pag-imprenta. Gidasig usab ni Carver ang lokal nga mga mag-uuma sa paghunong sa ilang batasan sa pagpananom lamang ug gapas, nga makatiti sa pagkatabunok sa yuta, ug sal-ang-sal-angan kinig tanom ug mani. Sa samang panahon, gidaot sa bukbok sa gapas ang tanom  nga gapas, nga nakaaghat sa daghang mag-uuma sa pagsunod sa tambag ni Carver. Ang resulta? Ang mani manggibuhion kaayo nga tungod niini kini nahimong pangunang halinon nga pananom sa habagatang bahin sa Tinipong Bansa. Karon adunay monyumento ni Carver nga nagbarog sa Dothan, Alabama. Ug ang lungsod nga Enterprise, Alabama, nagpatindog pa gani ug monyumento sa bukbok sa gapas, tungod kay ang paghugpa sa insekto nakapalihok sa mga mag-uuma sa pagtanom ug mani.

Pagpananom ug Mani

Sa pagkatinuod ang mani dili nut kondili mga liso sa tanom nga mani. Sa dihang motubo ang tanom, kini mamulak ug dalag nga mga bulak nga momalo sa ilang kaugalingon.

Diha sa tumoy sa morag tungkay nga gitawag ug peg, ang namalo na nga obaryo sa tanom, nga dunay nagtubo nga binhi, magsugod sa pagtisok sa yuta. Diha sa yuta, ang nagtubong binhi mokatay ug mogulang ilalom sa yuta, nga anam-anam nga moporma sa iladong porma sa mani. Kutob sa 40 ka mani ang manurok sa usa ka tanom.

Ang mani gustog klima nga init, nga kanunayng madan-agan sa adlaw, nga may kasarangang pag-ulan. Ang panahon sa pagpananom ngadto sa pag-ani dili managsama gikan sa 120 ngadto sa 160 ka adlaw, depende sa klase sa mani ug mga kahimtang sa klima. Sa dihang anihon ang mani, kinahanglang kaloton sa mga mananom ang mga tanom, hasta ang unod, ug kini tuwaron, ug paughon aron ikapondo nga dili madaot. Karong panahona ang mga mananom mogamit ug modernong mga makina sa panguma nga pinaagi niini makalot nila ang unod, mapagpagan kini ug yuta, ug magtuwad niini, sa usa lang ka proseso.

Ang Daghang Kagamitan sa Mani

Ang pagkadaghag sustansiya sa mani talagsaon. Ang mani daghag lanot, ug kini dunay 13 ka bitamina ug 26 ka minerales, nga ang kadaghanan niini dili makita diha sa modernong pagkaon. “Libra por libra, ang mani mas daghag protina, minerales, ug mga bitamina kay sa atay sa baka,” nag-ingon ang The Encyclopædia Britannica. Apan, kuydawo kamo nga nag-amping sa timbang  sa lawas! Ang mani usab “mas daghag tambok kay sa espeso nga krema” ug “mas daghag enerhiya sa pagkaon (kaloriya) kay sa asukar.”

Ang mani gigamit diha sa mga pagkaon sa daghang nagkalainlaing mga nasod. Ug ang lahi nga lami niini dili masaypan. “Ang sabor sa mani isog ug daling mamatikdan nga ang bisan unsang pagkaon nga timplahan ug dinukdok nga mani parehas ug sabor,” nag-ingon ang awtor bahin sa pagpangluto nga si Anya von Bremzen. “Busa, maomao rag lami ang sarsang mani sa Indonesia, ang sabaw sa Kasadpang Aprika, ang pansit sa Insek, ang lauya sa Peru, ug ang peanut butter sandwich.”

Paborito usab ang mani nga isimasima nga pagkaon sa tibuok kalibotan. Sa India, pananglitan, ang mani isagol sa ubang matang sa binulad nga beans nga gibaligya diha sa mga karsada. Makaiikag, ang peanut butter, nga ipahid diha sa tinapay nga popular sa ubang mga nasod, gitaho nga “giimbento sa usa ka doktor sa St. Louis [T.B.A.] sa mga 1890 ingong pagkaon nga maayo alang sa edaran,” sumala pa sa basahong The Great American Peanut.

Apan ang mani magamit usab sa daghang ubang mga paagi gawas nga idalit ingong pagkaon. Sa tibuok Asia, ang mani maoy usa ka hinungdanong kakuhaan ug mantika. Ang mantika sa mani magamit sa pagluto sa init kaayo nga temperatura, ug dili matakdan sa lami sa ubang mga sambog nga ginaluto.

Sa Brazil, ang peanut meal, nga usa ka biya nga produkto sa paghimog mantika sa mani, gigamit ingong pagkaon sa mananap. Ang mga produkto sa mani makita usab diha sa daghang adlaw-adlawng gamit.​—Tan-awa ang ibabaw.

Pagbantay​—Ang Mani Makaalerdyik!

Ang mani matipigan sa dugayng panahon nga dili kinahanglang ibutang sa repridyeretor. Apan, kinahanglang magbantay. Ang mani nga giagup-op dunay aflatoxin, usa ka isog nga substansiya nga makakanser. Dugang pa, ang ubang mga tawo alerdyik sa mani. Ang pagkaalerdyik sa mani “mopatungha ug mga simtoma gikan sa grabeng pagsip-on ug mga nukanuka ngadto sa makamatay nga anaphylactic shock,” nag-ingon ang magasing Prevention. Daghang panukiduki nagpakita nga nagkadaghang gagmayng kabataan ang alerdyik sa mani.

Kon ang mga ginikanan sa bata dunay hubak, allergic rhinitis, o alipunga, ang bata dakog purohan nga maalerdyik sa mani, nag-ingon ang Prevention.

Tinuod usab kini diha sa mga masuso kansang mga inahan dunay alerdyi ug sa mga masuso nga alerdyik sa gatas sa ilang unang tuig. “Maayong dili pakan-on niining mga pamilyaha ug peanut butter ang bata hangtod mag-edad sa labing menos ug tres anyos,” miingon si Dr. Hugh Sampson, propesor sa pediatrics sa Johns Hopkins University Medical Center, T.B.A.

Gusto ka man ug mani o dili, tingali kining paghisgot bahin sa daghang kagamitan niini nakadugang sa imong apresasyon niining ordinaryo apan popular kaayo nga liso.

[Kahon/Hulagway sa panid 24]

Biya nga mga Produkto sa Mani Makita Diha sa Daghang Adlaw-Adlawng Gamit

• Pangbungbong

• Sugnod para sa dapogan

• Sagmon sa iring

• Papel

• Detergent

• Pangbanyos

• Pangpasinaw sa metal

• Pangpaputi sa linabhan

• Tinta

• Grasa sa ehe

• Krema para panghimungot

• Krema para sa nawong

• Sabon

• Linolyum

• Goma

• Kosmetiko

• Pintal

• Mga igpabuto

• Siyampo

• Medisina

[Credit Line]

Reperensiya: The Great American Peanut

[Diagram/Hulagway sa panid 22]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Dahon

Peg

Ibabawng yuta |

Gamot Mani

[Credit Line]

The Peanut Farmer magazine

[Hulagway sa panid 22]

Monyumento ni George Washington Carver

[Hulagway sa panid 23]

Tinipong Bansa

Aprika

Asia

[Credit Line]

FAO photo/R. Faidutti

[Hulagway sa panid 23]

Ubang mga klase sa mga pagkaong gikan sa mani

[Hulagway sa panid 24]

Ang peanut butter maoy popular nga pagkaon sa ubang mga nasod