Sa Dihang ang Panahon sa Pagkabata Gipadali

ILALOM sa mangiob nga kalangitan, ang motor sa usay-makina nga ayroplano midahunog samtang ang gamayng ayroplano mibuylo ug misugod paglupad. Kini gihugopan sa mga tigbalita, gikuhaan ug mga hulagway, ug ang mga tigbalita nagpatungha ug madayegon nga mga pangutana ug nagpusotpusot ang mga pahalipay. Kinsay nakapadani niining tanang pagtagad? Dili ang bugtong lisensiyadong piloto nga nagsakay sa ayroplano ug dili ang bugtong pasahero​—usa ka hamtong nga lalaki​—kondili, ang anak nga babaye sa pasahero. Siya siyete anyos.

Ang batang babaye maoy mopalupad sa ayroplano. Duna siyay palabwan nga rekord ug usa ka estriktong eskedyul nga sundon. Ang mga tigbalita magpaabot sa iyang sunod nga tugpahan. Busa bisan pag dili maayo ang panahon, ang tulo nanakay nga gihapinan ug unlan ang lingkoranan sa bata aron makita niya ang nahimutangan sa mga kahimanan ug gisumpayan ang mga pedal diha sa salog aron maabot sa iyang mga tiil.

Ikasubo nga wala magdugay ang paglupad. Kay nag-atubang ug wala-damhang unos, kalit lang nausab ang direksiyon sa ayroplano, dayon kini mihunong paglupad, ug nahagsa, nga tungod niana namatay ang tulo nga sakay niana. Ang mga tigbalita nagpahayag dayon ug dakong kaguol inay pagdayeg. Ang pipila ka tigbalita ug mga editor naghunahuna kon kaha ang mga tigbalita sa bahin maoy responsable sa maong trahedya. Daghang tawo ang misugod sa pag-insistir nga walay bata ang angay tugotan sa pagpalupad ug ayroplano. Sa Tinipong Bansa, ang mga balaod gipasaka nga nagpaila sa maong pagdili. Apan luyo sa pagpasiugda sa maong balita ug sa yanong mga solusyon nga gitanyag nagpahipi ang mas dagkong mga isyu.

Tungod sa maong trahedya ang pipila ka tawo naghunahuna pag-ayo bahin sa kiling sa atong kapanahonan.  Gipadali ang panahon sa pagkabata karon, nga gipaabaga dayon ang mga bata ug mga buluhaton nga alang lamang unta sa mga hamtong. Tinuod nga ang mga epekto dili kanunayng makapasubo. Apan kini mahimong dako ug malungtaron. Tagdon nato ang pipila ka mga paagi diin ang pagkabata mahimong gipadali.

Gidalidali Pag-edukar

Ang mga ginikanan masabtan nga naghinamhinam nga makita ang ilang mga anak nga molampos. Apan sa dihang ang paghinamhinam mahimong kabalaka, mahimong gipabug-atan sa mga ginikanan ang ilang mga anak, nga gipugos sila pag-ayo sa linghod pang panuigon. Ang proseso subsob magsugod nga morag inosente lang. Pananglitan, nagkaanam ka komon sa mga ginikanan nga ipalista ang ilang mga bata sa mga kalihokan human sa klase, sama sa mga esport ug mga leksiyon sa musika o ballet. Subsob nga dunay dugang linaing pagtudlo.

Siyempre, dili sayop ang pagpalambo sa mga abilidad o interes sa bata. Apan duna bay kapeligrohan sa paghinobra? Klarong aduna tungod kay ang pipila ka bata morag sama ra ka daghan ug pagpit-os sa puliki kaayong mga hamtong. Nag-ingon ang magasing Time: “Ang mga bata kanhi nakapahimulos sa panahon sa pagkabata apan karon sila aduna nay mga kurikulum nga kabalak-an; ang mga bata kanhi dunay kagawasan sa paglihoklihok uban ang kalagsik nga iya sa mga bata apan karon sila nagtrabaho pag-ayo samag obrerong putyukan.”

Ang ubang mga ginikanan naglaom nga ang ilang gagmayng mga anak mosugod ug mga karera ingong abilidarang mga atleta, musikero, o artista. Sa wala pa matawo ang ilang mga anak, ang mga ginikanan nagpalista na kanila sa mga preschool, nga nagdahom nga mas modako ang ilang paglaom nga molampos. Gawas pa, ang ubang mga inahan magpalista diha sa “mga unibersidad alang sa mga mabdos” nga nagtanyag ug edukasyon sa musika alang sa mga bata nga anaa pa sa tagoangkan. Ang tumong mao ang pagpalihok sa ilang nagkaugmad nga mga utok.

Diha sa pipila ka nasod susihon ang mga katakos sa mga bata sa pagbasa ug sa matematika sa dili pa sila magsayis anyos. Ang maong mga batasan nagpatunghag mga kabalaka labot sa pagkadaot sa emosyon. Pananglitan, unsay mahitabo sa usa ka bata nga “mahagbong” sa kindergarten? Si David Elkind, awtor sa librong The Hurried Child, nag-ingon nga ang mga eskuylahan mokiling sa pagklasipikar dayon sa mga bata bisan sa linghod pa nga panuigon. Gibuhat nila kana, nangatarongan si Elkind, tungod sa mga rason labot sa pagdumala inay kay sa mga rason nga nalangkit sa epektibong pagtudlo sa mga bata.

Duna bay bugti sa pagpugos sa mga anak nga maahat sa pagkahimong may-katakos nga gagmayng mga hamtong? Si Elkind natugaw sa paagi nga gisagop sa katilingban ang ideya nga himoon ang mga bata nga takos nga mopas-an sa mga palas-anon sa mga hamtong. Siya miingon: “Nagbanaag kini sa atong kiling sa pagdawat sa nag-uswag ug walay-hunong nga kapit-os nganha sa mga batan-on karon ingong ‘normal.’” Sa  pagkatinuod, ang mga ideya kon unsay normal alang sa mga bata morag dali rang nausab.

Nagdali sa Pagdaog

Daghang ginikanan ang morag naghunahuna nga normal, makaayo pa gani, ang pagtudlo sa ilang mga anak nga ang pagdaog mao ang labing hinungdanon​—ilabina diha sa esport. Ang mga medalya sa Olimpiada maoy panukmod alang sa daghang bata karon. Aron makatagamtam sa himaya sa pipila ka yugto nga kadaogan ug sa pagtino nga maayo ang ilang panginabuhi inigkahamtong na, ang ubang mga bata gipugos sa pagdalidali o pagsaylo pa gani sa panahon sa ilang pagkabata.

Tagda ang babayeng mga gymnast. Magsugod sila sa linghod pa kaayong panuigon uban sa estriktong mga rutina nga nagpailalom sa ilang gagmayng mga lawas sa grabeng kapit-os. Mogugol silag daghang tuig sa pag-andam sa ilang hunahuna ug lawas alang sa mga indigay sa Olimpiada. Siyempre, pipila lamang ang mahimong mga mananaog. Mobati ba ang mga pildiro nga ang mga sangpotanan takos sa pagsakripisyo sa dakong bahin sa ilang pagkabatan-on? Sa ngadtongadto, bisan ang mga mananaog magduhaduha nianang bahina.

Sa emosyonal nga paagi, mahimong gipadali ang panahon sa pagkabata niining mga batang babaye tungod sa hugot nga tinguha nga mahimong sikat nga mga atleta. Apan ang kinaiyanhon nga pagtubo sa ilang lawas mabalda tingali tungod sa hago kaayong pagbansay. Diha sa pipila, nababagan ang pagtubo sa bukog. Kasagaran kaayo ang mga abnormalidad sa pagkaon. Sa daghang kaso, nalangan ang pagdalagita​—bisan sulod sa daghang tuig. Apan, daghang batang babaye karon ang nag-atubang sa kaatbang nga problema: ang sayong pagsugod sa pagkadalagita.​—Tan-awa ang kahon sa ibabaw.

Ang mga Bata nga Nakabaton sa Tanan Apan Wala Makatagamtam sa Panahon sa Pagkabata

Kon motuo ka sa mga anunsiyo labot sa kalingawan, maghunahuna ka tingali nga ang pagtagamtam sa mithianon nga panahon sa pagkabata nagpasabot ug pagpatuyang sa tanang matang sa kaluho. Ang ubang mga ginikanan naghago pag-ayo aron sa pagtagana sa tanang posibleng materyal nga kaharuhay alang sa ilang mga anak, lakip na sa maanindot kaayong balay, walay-hunong nga kalingawan, ug mahalong mga sinina.

Bisan pa niana, daghang bata nga namatuto nianang paagiha ang nahimong mga palahubog, tig-abuso sa droga, sapoton, ug rebelyoso. Ngano? Daghan ang nayugot pag-ayo tungod kay sila mibating gipasagdan. Ang mga anak nagkinahanglan ug mga ginikanan kinsa anaa kanunay aron sa pagmahal ug pag-atiman kanila. Ang mga ginikanan nga puliki kaayo sa pagbuhat niana magtuo tingali nga sila nagtrabaho aron maseguro ang kalipay sa ilang mga anak​—apan lagmit gibuhat nila ang kaatbang niana.

Si Dr. Judith Paphazy naghisgot nga ang “mga ginikanan nga parehong nagtrabaho, naggikan sa arangan  nga mga pundok,” ug nag-ingon nga kasagaran ilang “patuyangan ang ilang mga anak tungod kay nagpahipi sa ilang hunahuna nga ang ilang pagpangagpas sa materyal nga mga butang moresulta sa kadaot sa pamilya.” Sa iyang hunahuna ang mga ginikanan nga sama niana maningkamot sa “paghiphip sa ilang mga anak aron lang mahigawas sa ilang obligasyon ingong mga ginikanan.”

Ang mga bata kasagarang maoy mag-antos sa makapaguol nga mga sangpotanan. Bisan tuod daghan silag maluhong mga butang, nakulangan sila sa labing hinungdanong mga sangkap sa usa ka maayong panahon sa pagkabata: ang panahon ug gugma sa ginikanan. Kon walay giya, walay disiplina ug pagtultol, sila sayong mag-atubang sa mga isyu nga alang lamang sa mga hamtong, nga diyutay ra o walay pagpangandam. ‘Angay ba akong mogamit ug mga droga? Makigsekso? Mahimong pintas kon masuko?’ Lagmit makaplagan nila ang mga tubag, gikan sa mga katalirongan o sa mga karakter sa TV o sa sine. Tungod niini ang panahon sa pagkabata kalit nga mahunong o mosangpot pa hinuon sa kadaot.

Sa Dihang ang Bata Mapugos sa Pagkahimong Laing “Hamtong”

Sa dihang ang duhay-ginikanan nga pamilya kalit nga mahimong usay-ginikanan nga pamilya, tungod man sa kamatayon, pagbulag, o diborsiyo, ang mga bata kasagarang mag-antos sa emosyonal nga paagi. Siyempre, daghang usay-ginikanan nga mga pamilya ang milampos. Apan diha sa pipila, gipadali ang panahon sa pagkabata sa mga anak.

Masabot nga sa popanahon ang usa ka nag-inusarang ginikanan mag-antos tingali sa kamingaw. Apan, ingong resulta ang pipila magtugot sa usa ka bata​—kasagaran ang kamagulangan​—sa pag-abaga sa papel sa laing “hamtong” diha sa pamilya. Ang ginikanan, tingali kay nawad-an na ug paglaom, mosumbong sa iyang mga problema sa batan-ong anak nga lalaki o babaye, nga magpabug-at sa bata sa mga problema nga dili pa siya andam nga moabaga. Sa emosyonal nga paagi, ang ubang nag-inusarang mga ginikanan hilabihan nang nagsalig sa usa ka bata.

Ang ubang mga ginikanan mitalikod gayod sa ilang mga responsibilidad, nga nagpugos sa bata sa pag-abaga sa papel sa hamtong diha sa pamilya. Si Carmen ug ang iyang igsoong babaye, nga gihisgotan ganina, mibiya sa ilang balay ug misugod sila sa pagpuyo sa kadalanan. Bisan mga bata pa, sila kinahanglang maoy magsilbing mga ginikanan sa ilang mga manghod. Bug-at ra kaayo alang kanila ang palas-anon.

Sa walay duhaduha, ang pagpadali sa panahon sa pagkabata maoy peligrosong batasan, usa nga kinahanglang likayan kon posible. Apan dunay maayong balita: Ang mga hamtong makahimog positibong mga lakang sa pagseguro nga ang ilang mga anak magmalipayon sa mga tuig sa pagkabata. Unsa kanang mga lakanga? Susihon nato ang pipila ka nasulayan nang mga solusyon.

[Kahon sa panid 6]

Ang Hagit sa Sayong Pagdalagita o Pagbayongbayong

Ang mga batang babaye ba karon mas sayo nga nadalagita? Taliwala sa mga siyentipiko, kontrobersiyal ang maong pangutana. Ang uban nag-ingon nga sa tungatunga sa ika-19ng siglo, ang aberids nga edad sa pagsugod sa pagdalagita maoy 17, samtang karon kini maoy ubos na sa 13 anyos. Sumala sa 1997 nga pagtuon sa 17,000 ka batang babaye, mga 15 porsiyento sa mga puti ug 50 porsiyento sa Aprikana-Amerikana sa Tinipong Bansa ang nagpakitag sayong mga timailhan sa pagdalagita sa edad nga otso! Apan, ang ubang mga doktor naglalis niining maong mga kaplag ug nagpasidaan sa mga ginikanan batok sa basta pagdawat lamang ingong “normal” sa sayo kaayong pagdalagita o pagbayongbayong sa ilang anak.

Bisan pa sa maong kontrobersiya, kining situwasyona nahimong hagit sa mga ginikanan ug mga anak. Ang magasing Time nag-ingon: “Mas makapatugaw pa gani kay sa pisikal nga mga kausaban sa lawas mao ang lagmit nga sikolohikal nga epekto sa ahat nga pagkaugmad sa seksuwal nga mga sangkap sa mga bata kinsa angay pang magbasa ug hinandurawng mga estorya, imbes manalipod sa ilang kaugalingon batok sa mga tig-among-among. . . . Ang panahon sa pagkabata mubo kaayo.” Ang artikulo nagpatungha niining makapatugaw nga pangutana: “Kon ang lawas sa mga batang babaye morag hamtong nang tan-awon samtang ang ilang kasingkasing ug hunahuna dili pa, unsay mawala sa dayon?”

Kasagaran, ang mawala mao ang pagkainosente​—pinaagi sa seksuwal nga pagpahimulos. Ang usa ka inahan prangkang miingon: “Ang mga batang babaye nga mas hamtong tan-awon kay sa ilang edad nahisama sa dugos [para sa usa ka putyukan]. Makadani silag mas magulang nila nga mga lalaki.” Dako kaayo ang bugti kon ang usa gipugos nga makigsekso sa sayo nga panuigon. Ang usa ka batang babaye mahimong mawad-an sa iyang pagtahod sa kaugalingon, hinlong tanlag, ug bisan sa pisikal ug emosyonal nga kahimsog.

[Hulagway sa panid 5]

Ang pag-eskedyul ug daghang kalihokan makapahinabog mga problema

[Hulagway sa panid 7]

Ang pagpugos sa mga bata nga mahimong hilabihan ka maindigon makawagtang sa kalipay nga bation diha sa mga esport ug dula

[Hulagway sa panid 7]

Ang materyal nga mga kabtangan dili kapuli sa maayong pagkaginikanan