Tunokong Tuyom sa Kamad-an

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRITANYA

GABONON ang walog sa Tyne sa amihanan sa Inglaterra, ug ang kusog nga siyaok sa mga uwak milanog sa hilom nga kagabhion. Naglakaw ako sa dalandalan sa kakahoyan sa dihang may mikanaas sa mga dahon nga nangatagak sa yuta​—mikilab ang pulapula, brawon, ug dalag nga mga kolor​—nga nakadani sa akong pagtagad. Nasiplatan nako ang paris sa mubo, niwang nga pangulahiang mga tiil nga nagkawala sa lungag diha sa walay-tubig nga tampi sa sapa nga akong gisubay.

Sa miduol ako, nakakita ako ug hedgehog nga nangandam pag-ayo sa lungag nga puy-anan niini alang sa tingtugnaw. Ang mananap nakahakot nag mga dahon, ugang mga sagbot, ug mga pako. Naghimo kinig higdaanan nga katulgan panahon sa bugnaw kaayong mga adlaw ug gabii sa tingtugnaw.

Talagsaon kaayo ug dagway kining makaiikag nga gamayng tuyom * nga nagpuyo sa kabungtoran, kaumahan, ug kakahoyan. Ang ulo ug liog sa hedgehog natabonan sa sapnot nga balhibo nga medyo brawon-puti ug kolor, apan ang labing talagsaong bahin niini mao ang panit niini nga dunay mga tunoktunok nga dalag ang tumoy. Mga dos sentimetros ang gitas-on ug hait nga hikapon, ang mga tunoktunok manubo gikan sa sapnot nga balhibo nga namuliskad ug nagtabon sa likod sa lawas niini. Ang matag tunoktunok dunay mga 22 ngadto sa 24 ka lawom nga pinatindog nga mga linyalinya ug manubo gikan sa mga bugolbugol sa panit nga medyo handag. Duol sa gituboan niini ang matag tunoktunok gamayg punoan, nga nagbawog gikan sa gituboan. Kini nagpasabot nga kon mahulog ang hedgehog gikan sa taas nga dapit, siya dili mamatay tungod kay ang iyang mga tunoktunok naghandag sa paagi nga dili matusok ang iyang panit. Pagkakatingalahang disenyo!

Sa dihang makuratan, ang hedgehog modepensa sa iyang kaugalingon pinaagi sa pagpakuko sa lawas nga morag bola. Pakukuon ug hugot sa kusgang kaunoran ang tunokong panit sa tibuok lawas, pakukuon ang mga kilid aron matabonan ang ulo ug ang lawas, nga samag halughog sa humok nga  bag nga panit. Kining panagang nga hapin nga may hait nga mga tunoktunok nagtabon sa ulo, ikog, mga tiil, ug sa ilalom nga lawas. Ang mananap makapabilin niining posisyona sa taastaas nga panahon agig depensa.

Inigkakilomkilom ang hedgehog gutmon na. Ang kaonon niini magabii mao ang mga insekto, ulod, ilaga, baki, tabili ug, usahay, mga nut ug mga berry. Ang hedgehog hait kaayo ug pangdungog. Maingon man ang igsisimhot niini, nga maoy imong matagnaan inigtan-aw nimo sa talinis ug basa nga simod niini.

Mga Kaaway​—Kinaiyanhon ug Di-Kinaiyanhon

Diyutay ra kaayog kinaiyanhong kaaway ang mga hedgehog gawas sa mga lobo ug mga badger. Ang badger dili maglisod sa pagbadbad sa nagkuko nga hedgehog pinaagi sa kusgang pangunahang mga kuyamoy niini, nga dili maunsa sa mga tunoktunok. Daghang higayon nga nakakita ako ug panit sa hedgehog​—lagmit mao na lang ang salin sa panihapon sa badger. Ang lobo sa laing bahin, dili makabangbang sa mga tunoktunok apan ipaligid niya ang hedgehog ngadto sa tubig, diin didto bukhon gayod niya ang iyang lawas kay kon dili, siya malumos. Kay maayong molangoy, ang hedgehog dunay dakong purohan nga makakitag katagoan, diha sa mga bato o sa lungag sa tampi sa suba, sa dili pa makaabot ang lobo sa pagtukob niini.

Ang mga Gypsy ug ubang mga tawo sa baryo mokaon ug hedgehog nga ihurno nga pinutos sa lapok. Inigkabugnaw sa migahi nga lapok ug inigbuak niini, ang mga tunok mangatangtang, nga mabilin ang naluto nga unod​—nga “lamian gayod nga pagkaon,” sumala sa librong The Gypsies ni Jean-Paul Clébert. Karong panahona, makaguol nga daghan kaayong hedgehog ang maligsan. Morag ang ilang kinabuhi nagbitay sa usa ka lugas nga lanot human gilayon sa  pagmata nila gikan sa dugayng pagkatulog sa tingtugnaw ug magsugod sa pagpangitag pagkaon. Apan kon ang hedgehog makapabiling buhi bisan pa niining tanang kinaiyanhon ug di-kinaiyanhong mga kaaway, kini mabuhi sa unom ka tuig o kapin pa ug motubo sa gitas-ong 25 sentimetros.

Pagsanay, Dugayng Pagkatulog sa Tingtugnaw, ug Pagpangitag Pagkaon

Ang laki, nga gitawag ug butakal, ug ang baye nga gitawag ug anay, mosanay sa mga Mayo ug Hulyo, nga magpaliwat sa ikaduhang higayon sa ulahing bahin sa panahon sa pagpaliwat. Ang yugto sa pagsabak maoy upat ngadto sa unom ka semana, ug manganak ug tulo o upat ka baktin, ang matag usa dili moabot ug 30 gramos ang timbang. Kay dili makakita ug bungol, peligroso ang kinabuhi niini sulod sa duha ka semana human ipanganak. Dayon ang ilang humok nga balhibo anam-anam nga mapulihan ug mga tunoktunok. Sila usab makamao nang mopakuko sa lawas. Kon matugaw nga dili pa makapakuko sa lawas, sila mokalit paglukso ug mopagawas ug taliis nga hinagishis. Kining makapakurat nga lihok makapalagiw sa daghang manunukob.

Ang tambok nga mapondo panahon sa mainit nga mga bulan sa pagpunayg kaon maoy makasustento sa hedgehog dihang matulog ug dugay sa tingtugnaw. Niining panahona ang temperatura sa lawas mous-os pag-ayo ug ang pagginhawa halos dili mamatikdan. Ang mananap adunay linain nga glandula sa pagkatulog panahon sa tingtugnaw, nga mosusi sa init sa lawas. Kon ang temperatura sa lawas moubos pag-ayo sa panahong natulog, ang glandula mopagawas ug dugang kainit, nga igong makapamata sa mananap aron sa pagpangitag mas init, maayong pagkasalipod nga lugar. Sa matulog kini panahon sa tingtugnaw, ang hedgehog duna gihapoy kalibotan. Ang bisan unsang kasikas sa duol madunggan, nga tungod niini molihok ug diyutay ang lawas.

Kon makulong diha sa hardin, ang hedgehog sa ngadtongadto mokatkat sa bungbong, koral, o bisan sa tubo aron lang makagawas, kay kinahanglang mangita kinig pagkaon sa layo. Tungod niini, kini nagpabiling ihalas nga mananap ug dili sayon nga himoong binuhi. Maayo ra sab, kay ang mga hedgehog pulgason. Apan ang paglaaglaag niining gamay, nindot nga mga tuyom sa kamad-an sa tibuok banika sa Britanya makapukaw ug dugang kaikag nga niini ako mapasalamaton gayod sa atong Maglalalang, si Jehova nga Diyos.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 15]

Hedgehog nga mikuko

[Hulagway sa panid 16]

Ilustrasyon sa hedgehog ni Beatrix Potter gikan sa iyang 1905 nga libro sa kabataan nga, “The Tale of Mrs. Tiggy-Winkle”

[Hulagway sa panid 16]

Ang komon nga hedgehog, usa ka semana pa lang ang edad

[Mga hulagway sa panid 17]

Gamayng hedgehog sa Habagatang Aprika