Ang Makaiikag nga Kalibotan sa mga  Wati

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

GIDEKLARAR silang balaan sa rayna nga si Cleopatra sa Ehipto. Gitawag sila ni Aristotle nga ang mga ginhawaan sa yuta. Gituohan ni Charles Darwin nga sila nagdula ug usa ka hinungdanong bahin sa kasaysayan sa kalibotan. Unsang mananapa ang nakaanig pagdayeg sa iladong mga tawo? Ang ubos nga wati.

Sama sa imong mahibaloan unya, ang mga wati angay dayegon. Tinuod, sila pilitpilit ug mogimokgimok. Apan kining mga kinaiyaha, nga atong giisip nga ngil-ad, makapukaw ug pagbati sa kahingangha dihang kita makahibalo pag dugang bahin sa wati. Ang imo lang buhaton mao ang pagyuko ug pagbugwal sa yuta o pag-ukay sa pundok sa laya nga mga dahon, ug imong makita ang katingalahang kalibotan sa mga wati.

Yanog Utok, Apan Talagsaon ug mga Abilidad

Tan-awag maayo ang usa ka wati, ug imong makita nga ang pagkagama sa lawas dunay mga seksiyon nga siningsingan nga kon tan-awon morag nagsunson nga lumbay sa gagmayng mga donat. Ang matag seksiyon gisuplayan ug kusog gikan sa duha ka hugpong sa mga kaunoran. Ang usa ka hugpong, nga ilalom lang sa panit, naglikos nga morag singsing diha sa lawas sa wati. Sa ilalom niini nga kaunoran, ang ikaduhang hugpong nagtabon sa tibuok gitas-on sa lawas sa wati. Ang wati molihok pinaagi sa pagpainat ug pagpakulo niining nagsukihay nga mga hugpong sa kaunoran, nga nagpainat ug nagpakulo sa matag seksiyon sa kaunoran nga tungod niini ang lawas magbalodbalod.

Kon ibutang nimo ang wati diha sa imong palad, seguradong mokisikisi ug mogimok kini. Molihok ug ingon niini ang wati tungod kay ang iyang lawas puno sa mga organo sa igbalati nga may gidaghanong 1,900 diha lang sa usa ka seksiyon. Kining maong mga organo mohatag sa wati ug igbalati sa paghikap, pagtilaw, ug katakos sa pagmatikod sa kahayag.

Ang wati mohawid sa yuta pinaagi sa tabang sa gagmay, morag-buhok nga mga siwilsiwil nga gitawag ug mga seta. Ang matag seksiyon sa lawas sa ulod dunay mga hugpong sa seta nga molihok nga morag mga bugsay sa sakayan. Itamak kini sa wati diha sa yuta, ug butaron ang iyang lawas, ug dayon kini ipakulo. Ang wati “makabugsay” niining duha ka direksiyon ginamit ang usa ka hugpong sa mga seta sa usa ka higayon o, kon makurat, makasangga sa pikas kilid sa iyang lawas samtang makapakulo dihadiha sa laing kilid sa iyang lawas. Ang atletikong abilidad nga gipasundayag sa maayong paniempo sa “pagbugsay” sa wati makapasina gayod sa mga tem sa bangga sa bugsay sa Olympic.

Kon matuka sa langgam ang ikog sa wati, patuboon lang kinig balik sa pipila ka espisye sa mga wati​—apan dili gayod sila makapatubo ug sobra kay sa naputol nga mga seksiyon. Morag ang matag seksiyon mopagawas ug gamayng karga sa koryente ug nga ang mga wati makapatubog balik sa naputol nga mga bahin hangtod maabot ang eksaktong karga sa koryente.

Ang libolibong organo sa igbalati ug ang makuti nga sistema sa kaunoran konektado sa cerebral ganglion, nga nahimutang sa tumoy sa baba sa wati. Ang mga eksperimento nagpakita nga dugang pa sa ilang pisikal nga mga katakos, ang mga wati bisag limitado ug panumdoman makamaong molikay sa kapeligrohan.

Nganong Pilitpilit Kaayo Sila?

Ang pilitpilit nga panit sa wati, nga ngilngig kaayong tan-awon alang sa daghang tawo, sa pagkatinuod makatabang sa gagmayng mga linalang sa pagginhawa. Ang panit sa wati halhag, ug ang mga kaugatan duol sa panit mosuhop ug oksiheno gikan sa hangin o sa oksiheno diha sa tubig samtang magpagawas ug carbon dioxide. Apan kini nga proseso mahimo lamang kon ang panit basabasa. Kon mouga ang panit sa wati, kini dili makaginhawa ug anam-anam nga mamatay.

Sa laing bahin, kon ang wati dili makagawas sa lungag niini panahon sa kusog nga pagbundak sa ulan, ang oksiheno sa tubig daling mahurot. Mao kini ang usa sa hinungdan kon nganong ang mga wati manggawas sa yuta human sa pagbunok sa ulan. Kon dili sila mogawas, sila dili makaginhawa ug mamatay.

Usa ka Planeta nga Gihugopan sa Kugihang mga Magdadaro

Kapin sa 1,800 ka espisye sa mga wati ang makita dinhi sa atong planeta. Sila nanimuyo sa tanang bahin sa yuta gawas sa kinamalahan ug kinatugnawang bahin sa yuta. Ilalom sa kabagnotan sa Habagatang Aprika, tingali adunay mga 70 ka wati diha sa matag metro-kuwadradong yuta, samtang sa ilalom sa kalasangan sa Canada, tingali adunay kapin sa 700 ka wati ang matag metro kuwadrado.

Sa New Zealand, ang mga wati nabahin sa tulo ka matang. Ang unang matang mao ang kusog-mosanay, kusog-mokamang nga mga wati nga nagpuyo ilalom sa nagkadunot nga organikong mga materyal ibabaw sa yuta. Ang ikaduha ug ang labing daghang matang gilangkoban sa mga wati nga maglungag nga pinahigda diha sa ibabawng mga lut-od sa yuta. Ang ikatulong matang sa wati maglungag nga pinatindog pailalom sa yuta ug mopuyo ug daghang tuig​—sa tibuok gitas-on sa kinabuhi sa wati​—diha sa usa ka lungag. Sila mao ang mga kusgan sa kalibotan sa mga wati. Sila adunay kusgang mga kaunoran nga morag nagsunson nga mga singsing libot sa ilang mga ulo nga makahimo kanila sa paglusot ilalom sa yuta ug sa pagkaon ug yuta. Ang usa sa kinadak-ang mga wati sa kalibotan makita diha sa habagatang Australia. Kining higanteng wati mahimong motubo sa gitas-ong kapin sa upat ka piye ug motimbang ug 500 gramos.

Samtang ang mga wati maglubaglubag sa paggawas sa yuta, sila naglihok nga morag gagmayng mga magdadaro. Maningaon sa mga kinalibang sa mananap, sa yuta, ug sa nagkadugtang katanoman, sila mokalibang ug produkto nga himoong abono  nga gitawag ug mga hugaw sa wati​—usa ka produkto nga hilabihan ka daghan ang ilang magama. Gibanabana nga ang mga wati nga nagtrabaho ilalom sa lunhawng kaumahan sa Inglaterra sa usa ka tuig makagama ug mga 20 ka toneladang mga hugaw matag ektarya. Ang labaw pang katingalahan mao ang mga wati nga nagpuyo sa Nile Valley. Kining maong mga wati makapatungha ug kutob sa 2,500 ka toneladang hugaw matag ektarya. Samtang magdaro ang wati sa yuta, ang yuta mahimong mas haguka nga makalusot ang hangin ug mas makasuhop ug tubig nga makapatambok pag dugang sa yuta.

Nadiskobrehan sa mga siyentipiko nga ang sistema sa paghilis sa kinaon sa wati mag-usab sa mga sustansiya ngadto sa matang nga masuhop sa mga tanom, mao nga ang mga hugaw sa wati nanghiting sa abono sa tanom. Dugang pa, daghang makadaot nga mikroorganismo nga makita diha sa nangadunot nga mga kinalibang sa mananap ug mga tanom mamatay sa dihang moagi kini sa ginhawaan sa wati. Busa, ang mga wati maghinlo sa yuta samtang sila maningaon. Usa ka epektibo kaayong makina nga nagaresiklo, sila mabuhi sa mga hugaw sa tawo o mananap samtang naggamag sustansiyadong abono sa tanom.

Paggamit sa Kusog sa Wati

Ang talagsaong kusog sa wati sa pagresiklo gigamit sa industriya nga nagadispatsar sa hugaw. Ang usa ka kompaniya sa Australia naggamit ug 500 ka milyong wati diha sa daghang planta nga nagaproseso sa hugaw. Ang mga wati gibutang diha sa linain nga pagkagamang alad ug gidalitan ug pagkaon nga mga hugaw sa baboy o sa tawo nga gisagolan ug gipinopino nga mga basurang papel ug ubang organikong materyal. Kining maong mga wati makahurot ug mga 50 ngadto sa 100 porsiyento nga pagkaon nga katumbas sa ilang kaugalingong timbang sa lawas adlaw-adlaw ug makapatunghag punog-sustansiya nga abono sa tanom nga kaylap nga gibaligya.

Ang mga pagtuon nagpakita ug laing posibleng kagamitan sa wati​—ingong pagkaon. Ang mga wati dunay mapuslanong mga amino acid sama sa karne sa baka. Sa uga nga timbang, kini dunay 60 porsiyentong protina ug 10 porsiyentong tambok ug dunay calcium ug phosphorus. Diha sa ubang kayutaan, ang mga tawo mokaon na karon ug mga pie nga wati. Sa ubang bahin sa kalibotan, ang wati ilang gisahon ug mokilaw pa gani niini.

Bisan pag ang mga wati dili gayod mahimong labing popular nga mananap sa kalibotan, ang kalibotan mahimong lahi gayod nga dapit kon wala sila. Busa, sa sunod higayon nga magtan-aw ka sa katahom sa malinawon nga talan-awon sa banika, hunahunaa ang panon sa mga wati nga anaa ilalom sa imong gitumban, nga puliking nagdaro, nag-abono, ug nagmentinar nianang matahom nga talan-awon.

[Diagram/Mga hulagway sa panid 22]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang Anatomiya sa Wati

Epidermis

Longitudinal muscle

Seta muscle

Seta

Linging kaunoran

Pantog

Tinai

Nerve cord

[Credit Lines]

Lydekker

J. Soucie © BIODIDAC

[Hulagway sa panid 20]

Ang mga wati ‘mobugsay’ pailalom sa yuta pinaagi sa ilang mga seta

[Hulagway sa panid 21]

Bugkalon sa mga wati ang yuta, nga magpatabunok pa niini

[Hulagway sa panid 21]

Ang higanteng Gippsland nga wati, usa ka espisye nga hapit nang mapuo sa Australia, makatubo ug kapin sa upat ka piye

[Credit Line]

Courtesy Dr A. L. Yen

[Hulagway sa panid 22]

Himoon sa wati ang mga hugaw nga sustansiyado kaayong abono sa tanom