Dala-sa-Insekto nga mga Sakit—Nagkagrabe nga Suliran

PANAHON na kadto sa pagkatulog sa usa ka pamilya sa Latin Amerika. Ang inahan mahigugmaong naghabol sa iyang batang lalaki ug nagsultig gudnayt kaniya. Apan sa kangitngitan, ang usa ka sinawon, itom nga dugho, nga walay usa ka pulgada ang kataas, migula sa usa ka kang-a sa kisame nga tungod sa katre. Kini nahulog nga wala himatikdi diha sa nawong sa batang natulog ug hinay nga mitusok sa humok nga panit sa bata pinaagi sa sungo niini. Samtang ang dugho nagsuyop ug dugo, kini nalibang usab ug may-parasito nga tai. Nga wala makamata, ang batang lalaki nangalot sa iyang nawong, nga nagpahid sa may-parasitong tai ngadto sa samad.

Ingong resulta niadtong usa ra ka pagpaak, ang bata gitakboyan ug Chagas’ disease. Sa usa o duha ka semana, taas ang iyang hilanat ug nagbutoybutoy ang iyang kalawasan. Kon mahuwasan siya sa hilanat ug mawala ang pagbutoybutoy, ang mga parasito mahimong magpabilin sa iyang lawas, nga mosulod sa iyang kasingkasing, sa sistemang nerbiyos, ug sa mga tisyu sa lawas. Ang 10 ngadto 20 ka tuig mahimong molabay nga walay mga simtoma sa sakit. Dayon magkasamadsamad ang iyang mga organo sa panghilis sa pagkaon, maimpeksiyon ang iyang utok, ug sa kataposan siya mamatay gumikan sa paghunong sa pagpitik sa kasingkasing.

Kining tinukodtukod nga asoy matinud-anong naghulagway kon sa unsang paagi ang Chagas’ disease mahimong motakboy. Sa Latin Amerika, minilyong tawo ang nameligrong mapaakan sa maong insekto.

Daghag-Tiil nga mga Abyan sa Tawo

“Kadaghanan sa grabeng mga hilanat sa tawo gipahinabo sa mga mikroorganismo nga gidala sa mga insekto,” matod sa Encyclopædia Britannica. Sagad gamiton sa mga tawo ang terminong “insekto” nga maglakip dili lang sa tinuod nga mga insekto​—ang unom-ug-tiil nga mga linalang sama sa mga langaw, pulgas, lamok, kuto, ug bakukang​—kondili sa walog-tiil nga mga linalang usab sama sa mga bunhok ug garapata. Kining tanan gitala sa mga siyentipiko ubos sa mas malangkobong kategoriya sa arthropod​—ang kinadak-ang grupo sa mga mananap—​nga naglakip sa labing menos usa ka milyon nga nailhang espisye.

Ang kinabag-an sa mga insekto dili makadaot sa tawo, ug ang pipila maoy mapuslanon gayod. Kon wala kini, dili makamalo o makabunga ang kadaghanang tanom ug kahoy nga gisaligan sa mga tawo ug mananap alang sa pagkaon. Ang pipila ka insekto motabang sa pagproseso sa basura aron magamit pag-usab. Ang daghang insekto mokaon lamang ug mga tanom samtang ang pipila ka insekto mokaon sa ubang mga insekto.

Hinuon, ang tawo ug mananap samokan sa pipila ka insekto tungod sa sakit nga pinaakan niini o tungod sa labihan ka daghan niini. Ang pipila modaot usab ug mga tanom. Apan, grabe pa ang mga insekto nga magpakaylap sa sakit ug kamatayon. Ang dala-sa-insekto nga mga sakit “mao ang nakaingon sa mas daghang sakit  ug kamatayon sa tawo sa ika-17 hangtod sa sinugdan sa ika-20 nga siglo kay sa gitingob nga tanang ubang hinungdan,” matod ni Duane Gubler sa U.S. Centers for Disease Control and Prevention.

Pagkakaron, halos 1 sa matag 6 ka tawo ang matakboyan sa sakit nga gidala sa mga insekto. Gawas nga paantoson ang tawo, ang dala-sa-insekto nga sakit makapalisod sa pinansiyal, ilabina diha sa kabos nga mga nasod​—kadtong wala gayoy ikasarang sa pagpatambal niana. Ang usa lang ka pagbutho sa sakit mahimong gastoso kaayo. Ang usa ka pagbutho sa epidemya sa kasadpang India sa 1994 giingong nakahurot ug binilyong dolyares gikan sa ekonomiya sa kaugalingong nasod ug sa tibuok kalibotan. Sumala sa World Health Organization (WHO), ang kinapobrehang mga nasod sa kalibotan dili moasenso sa ekonomiya hangtod nga mapukgo na ang maong mga suliran sa panglawas.

Kon sa Unsang Paagi ang mga Insekto Makahatag Kanatog Sakit

Dunay duha ka dagkong mga paagi nga ang mga insekto magsilbi nga mga tigpasag kagaw​—mga tigtakod sa sakit. Ang una mao ang pagdala diha sa lawas niini. Maingon nga ang mga tawo makadalag hugaw sa sulod sa balay diha sa hugaw nga sapatos, “ang mga langaw makadala ug minilyong kagaw diha sa mga tiil niini nga, kon may igong gidaghanon, makapahinabo ug sakit,” matod sa Encyclopædia Britannica. Pananglitan, ang mga langaw makakuhag kagaw gikan sa tai, ug makapasa niana inigtugdon diha sa atong pagkaon o ilimnon. Niining paagiha ang mga tawo hitakboyan sa makapaluya ug makapatayng mga sakit sama sa tipos, disenteriya, ug bisan kolera. Ang mga langaw makapakaylap usab ug trachoma​—nga pangunang hinungdan sa pagkabuta sa kalibotan. Makabuta ang trachoma kay modaot kini sa cornea​—ang sihag nga bahin sa mata atubangan sa iris. Sa tibuok kalibotan, mga 500,000,000 ka tawo nataptan nianang sakita.

Ang mga uk-ok, nga mabuhi diha sa hugaw, gisuspetsahan usab nga tigdala ug kagaw diha sa lawas niini. Dugang pa, gilangkit sa mga eksperto ang di pa dugay nga pagdagsang sa hubak, ilabina taliwala sa mga bata, ngadto sa mga alerhiya tungod sa mga uk-ok. Pananglitan, tagda si Ashley, 15-anyos nga dalagita kinsa naglisod pagginhawa sa daghang gabii tungod sa iyang hubak. Sa dihang pamation na unta sa iyang doktora ang iyang baga, ang usa ka uk-ok nahulog gikan sa blusa ni Ashley ug midagan latas sa higdaanan diin eksaminon ang pasyente.

Mga Sakit Sulod sa Lawas sa Insekto

Sa dihang ang mga insekto dunay kagaw, bakterya, o mga parasito sulod sa lawas niini, ikapakaylap niini ang sakit sa ikaduhang paagi​—ipasa kana pinaagi sa pagpaak o sa ubang paagi. Diyutay rang insekto ang mopasag sakit ngadto sa mga tawo niining paagiha. Pananglitan, bisan pag adunay linibong espisye sa lamok, kadtong sakop lang sa klaseng Anopheles ang makapasag malarya​—nga maoy ikaduha nga kinagrabehang mananakod nga sakit sa kalibotan (sunod sa tesis).

Hinuon, ang ubang mga lamok mopasa ug daghang nagkadaiyang sakit. Ang WHO nagtaho: “Sa tanang insekto nga mopasa ug sakit, ang lamok maoy  labing peligroso, kay mopakaylap ug malarya, dengue ug yellow fever, nga maoy nakaingon sa kamatayon sa milyonmilyon ug sa ginatos ka milyong kaso sa mananakod nga sakit kada tuig.” Labing menos 40 porsiyento sa populasyon sa yuta ang nameligro sa malarya, ug mga 40 porsiyento sa dengue. Sa daghang dapit, ang usa ka tawo matakboyan nianang duha ka sakit.

Siyempre, ang mga lamok dili lang mao ang mga insekto nga nagdalag sakit sulod sa lawas niini. Ang mga langawng tsetse mopasa ug mga parasito nga makapahinabog sleeping sickness, nga nagpaantos sa gatosan ka linibong tawo ug tungod niana ang tibuok nga mga balangay napugos sa pagbiya sa ilang tabunok nga mga umahan. Tungod sa pagpasa sa bitok nga magpahinabo sa pagkabuta, nahikawan sa mga blackfly ug panan-aw ang mga 400,000 ka Aprikano. Ang mga sand fly makadala sa parasito nga magpahinabog leishmaniasis, nga usa ka grupo sa makapainutil, makadaot sa dagway, ug sagad makapatayng mga sakit nga sa pagkakaron nagpaantos sa minilyong tawo sa tanang panuigon sa tibuok kalibotan. Ang nahadiindiin nga pulgas makadala sa mga tapeworm, encephalitis, tularemia, ug bisan sa bubonic plague, nga sa unom lang ka tuig mipatayg un-tersiya o labaw pa nga katawhan sa Uropa sa Edad Media.

Ang mga kuto, bunhok, ug garapata makapasa sa nagkalainlaing matang sa typhus, gawas pa sa ubang mga sakit. Sa bugnawog klima nga kanasoran sa tibuok kalibotan, ang garapata makadala sa lagmit-makapaluya sa lawas nga Lyme disease​—ang labing ordinaryong dala-sa-insekto nga sakit sa Tinipong Bansa ug Uropa. Ang usa ka Swekong pagtuon nagpadayag nga ang tiglalin nga mga langgam makadalag mga garapata sa linibong milya, nga lagmit makapasulod sa mga sakit nga dala niini ngadto sa bag-ong mga rehiyon. “Ang mga garapata,” matod sa Britannica, “molupig sa tanang ubang mga arthropod (gawas sa mga lamok) kon bahin sa gidaghanon  sa mga sakit nga ipasa niini ngadto sa mga tawo.” Sa pagkamatuod, ang usa ka buok garapata makadalag tulo ka nagkadaiyang kagaw nga makahatag ug sakit ug makapasa nianang tulo ka sakit sa usa ra ka pinaakan!

“Bakasyon” Gikan sa Sakit

Niadtong 1877 lamang napamatud-an sa siyensiya nga ang mga insekto mopasa ug sakit. Sukad niadto, gihimo ang dagko kaayong mga kampanya sa pagkontrolar o pagpuo sa nagadalag-sakit nga mga insekto. Niadtong 1939 ang DDT gidugang sa mga igpapatay ug insekto, ug pagka-1960 ang dala-sa-insekto nga sakit wala na isipang dakong hulga sa panglawas sa mga tawo sa gawas sa Aprika. Inay isentro ang pagtagad sa pagkontrolar sa mga insekto nga nagdalag sakit, ang pagtagad gisentro sa pagtambal pinaagi sa mga droga sa emerhensiya nga mga kaso, ug ang interes sa pagtuon sa mga insekto ug sa mga puy-anan niini naawop. Ang bag-ong mga tambal nadiskobrehan usab, ug ang siyensiya daw nakakaplag sa milagrosong tambal alang sa bisan unsang sakit. Ang kalibotan nagpahimulos sa usa ka “bakasyon” gikan sa mananakod nga sakit. Apan hapit nang matapos ang bakasyon. Ang sunod nga artikulo mosaysay sa hinungdan.

[Blurb sa panid 3]

Karong adlawa, 1 ka tawo sa 6 ang matakboyan sa usa ka dala-sa-insekto nga sakit

[Hulagway sa panid 3]

Ang dugho

[Hulagway sa panid 4]

Ang mga langaw nagdalag mga kagaw nga makahatag ug sakit diha sa ilang mga tiil, sama ra sa mga uk-ok

[Mga hulagway sa panid 5]

Daghang insekto nagdalag mga sakit sulod sa lawas

Ang mga blackfly nagdalag sakit nga makapabuta

Ang mga lamok nagdalag malarya, dengue, ug yellow fever

Ang kuto makapasa sa typhus

Ang mga bunhok mapuy-an sa organismo nga mopahinabog encephalitis ug ubang mga sakit

Ang mga langawng tsetse mopasa sa sleeping sickness

[Credit Lines]

WHO/TDR/LSTM

CDC/James D. Gathany

CDC/Dr. Dennis D. Juranek

CDC/Janice Carr

WHO/TDR/Fisher

[Picture Credit Line sa panid 4]

Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series, www.insectimages.org