“Dili Gayod Moulan sa Lima?”

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA PERU

Kon moadto ka sa Peru, lagmit makadungog ka nga may moingon: “Dili gayod moulan sa Lima”​—ang kaulohan sa nasod. Kay nagkurogkurog tungod sa tugnaw, umogon nga hangin, basin mahibulong ka kon tinuod ba kana.

ANG Lima anaa sa dakong desyerto nga nag-ubay sa Pasipikong Baybayon sa Amerika del Sur​—usa ka rehiyon nga ang klima niini maoy usa sa labing talagsaon sa kalibotan. Kining sobra ka uga, hiktin nga yuta nagsukad sa Sechura Desert sa halayong amihanan sa Peru abot ngadto sa Atacama Desert sa amihanang Chile.

Ang desyertong ubay sa baybayon gitaliwad-an sa gansanggansang nga kabukiran sa Andes ug sa asul nga Dagat Pasipiko. Gikan sa layo, daw walay makita ubay sa baybayon gawas lang sa umaw, gansanggansang nga kabungtoran nga may nagkalainlaing klase sa bato ug balas nga dalagon ug brawon. Ang mga bakilid napuno sa natumpag nga brawong kabatoan. Kini inanay nga modalus-os sa bakilid ngadto sa dagat, nga usahay iduso sa kanunayng mga paglinog dinhi.

Sa dihang ang mga bato makaabot sa baybayon, ang pagmakmak sa mga balod sa Pasipiko inanayng magpudpod niana ngadto sa pagkabalas, nga pormahon sa hangin nga mga tagaytay sa balas. Sa pipila ka bahin niining labihan ka lapad nga desyerto, walay ulan nga natala sulod nag 20 ka tuig, nga naghimo niini nga usa sa labing ugang mga bahin sa yuta. Apan unsay nakapahimo niining dapita nga uga kaayo?

Ang Tigsagang sa Hangin ug Ulan sa Andes

Ang tubag naglangkit sa hangin nga mohuros gikan sa silangan ngadto sa kasadpan. Sa dihang makatagbo kini sa habog, giringgiring nga tagaytay sa Kabukiran sa Andes, ang hangin mapugos sa pagpataas. Samtang magpataas aron moagi ibabaw sa Andes, ang hangin mobugnaw, nga ang gidalang umog niini manibuok ug matagak ingon nga ulan ug niyebe, nga sagad diha sa silangang bahin sa kabukiran. Busa, ang kabukiran nahimong tigsagang sa ulan ibabaw sa bakilid sa kasadpan.

Dugang pa, ang bugnaw nga Peru nga Sulog, o Humboldt nga Sulog, nga moagos paingon sa amihanan gikan sa Antartika o ang hangin nga mohuros gikan sa Habagatang Pasipiko dili motaganag daghang umog. Kining natingob nga mga elemento magpatungha sa sobra ka uga, bisan tuod dili init, nga desyerto. Katingalahan gayod, bisag nihit ang ulan, ang kaumog sa hangin taas kaayo, ilabina panahon sa tingtugnaw sa Peru, gikan sa Mayo hangtod Nobyembre. Diin ba gikan ang maong kaumog?

 Ang Garúa

Panahon sa tingtugnaw, ang bagang dag-om mopandong sa baybayon, ug ang bagang gabon, nga gitawag garúa sa mga Peruviano, moabot gikan sa Dagat Pasipiko. Sa maong hugna sa panahon, ang daghang bulan mahimong molabay nga dili magpakita ang adlaw, nga maghatag sa rehiyon ug tugnaw kaayo, ug sumala pa sa uban, makapasubo nga klima. Bisan pag ang maong rehiyon anaa sa Tropiko, ang aberids nga mga temperatura sa tingtugnaw sa Lima magpabilin nga tali sa mga 16 ug 18 grado Celsius. Sa tingtugnaw ang kaumog mahimong moabot ug 95 porsiyento nga walay pag-ulan, ug ang nakapahiuyon na pag-ayong mga Limeños, nga mga molupyo sa Lima, mosul-ob ug bagang sinina isip panalipod batok sa umogon, mosuhot-sa-bukog nga katugnaw. *

Ang taligsik sa tingtugnaw makapabasa na sa mga kalye sa Lima ug makapabuhi na usab sa wala-magtubo nga mga tanom sa desyerto diha sa habog nga kabungtoran daplin sa baybayon. Ang dagkong mga panon sa mga kanding, karnero, ug baka manibsib sa moresultang lunhaw nga sibsibanan. Dugang pa, sukad sa sinugdan sa katuigang 1990, ang pipila ka lungsod sa desyerto nagagamit ug mga tigkolektag gabon​—dagko, polypropylene nga mga pukot diin ang gabon manibuok​—aron makabaton ug tubig nga mainom ug ikasalibo sa mga tanaman gikan sa mga panganod nga naa sa ubos ug punog gabon.

Bisan pa niana, ang umog gikan sa gabon ug panganod dili igo aron mabuhi ang kinaiyanhong mga tanom sa tibuok tuig. Ang katibuk-ang deposito sa tubig sa Lima tagsa rang mokapin ug duha ka pulgada sa usa ka tuig ug kasagarang gikan sa garúa. Busa, ang berdeng mga tanom nga mabuhi sa desyertong duol sa baybayon mao lamang ang gipatubigan sa gagmay nga mga suba nga nagdalag naghatag-kinabuhi nga tubig gikan sa naputos-sa-niyebe nga kabukiran sa Andes. Kon tan-awon  gikan sa itaas, ang gagmay nga mga walog nga may suba maoy sama sa berdeng mga laso nga nagtadlas sa tibuok desyerto.

Pagkinabuhi Bisan Walay Ulan

Aron mabuhi sa ingon ka ugang klima, ang karaang mga kultura duol sa baybayon sa Peru​—sama sa Chimu ug Mochica​—nagtukod ug makutihong mga sistema sa irigasyon. Sama sa iya sa karaang Ehipto, ang maong dagkong mga proyekto sa pagpanguma nagpakaon ug organisado kaayo nga mga sibilisasyon. Ang karaang mga Peruviano nagtukod ug organisado-kaayong mga siyudad, lakip sa mga piramideng templo, dagkong mga pader, ug mga pondohanan ug tubig, nga gigamit ang mga tisa. Tungod sa kanihit sa ulan, napreserbar pag-ayo ang maong mga kagun-oban, nga nakahatag sa mga arkeologo ug hustong ideya bahin sa pagkinabuhi sa Peru una pa sa panahon ni Columbus. Karong adlawa daghang balangay duol sa baybayon nagsalig gihapon  sa giayong mga agosanan sa tubig ug kanal nga gitukod linibo ka tuig kanhi.

Ingong nasayran sa unang mga molupyo sa desyerto, ang yuta sa desyerto tabunok kaayo kon adunay tubig. Ang duol-sa-baybayon nga mga proyekto sa irigasyon sa Peru karon nagtagana sa kinahanglanong tubig aron makatanom sa nagkadaiyang mga tanom, lakip sa gapas, humay, mais, tubo, ubas, olibo, ug asparagus ingon man sa ubang utanon ug mga prutas. Pagkakaron, kapin sa katunga sa populasyon sa Peru nga maoy mga 27 ka milyon nagpuyo ubay sa hikting yuta duol sa baybayon.

Sa Dihang Moulan

Hinuon, moulan panagsa sa pipila ka bahin sa desyerto, apil na sa Lima. Matag pipila ka tuig, ang bugnawng Peru nga Sulog moiway alang sa mas init nga tubig nga moabot gikan sa kasadpang Pasipiko. Ang maong talagsaong panghitabo, nga nailhang El Niño, magpasidaan sa umaabot nga ulan. Ang sobra ka kusog nga mga El Niño mihapak niadtong 1925, 1983, ug 1997/98. Hisabtan nga ang mga molupyo sa desyerto, nga anad na sa halos walay ulan, wala makapangandam alang sa mga bunok sa ulan ug sa miresultang baha.

Ang ingon nga baha mihapak sa siyudad sa Ica, Peru, niadtong 1998. Ang Suba sa Ica mibaha sa dagkong mga bahin sa siyudad, ug ang ginamag-yuta nga kabalayan nahanaw. Nakabenepisyo ang ubang mga bahin sa desyerto, kay nasuhopan sa tubig ug nahimong lunhawng sibsibanan. Ang kinaulahiang El Niño nakapausab sa kinadak-ang bahin sa Sechura Desert ngadto sa usa ka lunhaw nga tanaman nga pinuntikan ug matahom nga kabulakan, nga magpahinumdom kanato sa saad sa Diyos nga may adlaw rang ‘ang desyertong kapatagan mamulak sama sa safron.’ (Isaias 35:1) Ang kusog nga ulan mimugna usab ug dako kaayong lanaw sa desyerto​—nga gibanabana nga ang gitas-on maoy mga 300 ka kilometros ug ang gilapdon maoy 40 ka kilometros​—nga ginganlan sa mga mantalaan ug La Niña.

Ang duol-sa-baybayon nga dakong desyerto sa Peru maoy usa gayod sa nagkadaiyang mga kahibulongan sa kinaiyahan nga makita sa atong planeta. Bisan pag panagsa rang moulan dinhi, pinaagi sa irigasyon ug hustong paggamit sa bililhong tubig, kining uga kaayong yuta nahimong hayahay nga puy-anan sa milyonmilyong tawo.

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 27]

Bahandi Gikan Sa Biya

Sulod sa daghang milenyo, ang bugnaw, tugob-sa-sustansiyang kadagatan duol sa kasadpang baybayon sa Peru nagtaganag pagkaon​—ilabina ang tamban ug bulinaw​—alang sa minilyong langgam sa dagat. Tungod kay diyutay ra ang ulan sa maong dapit, latas sa katuigan ang iti sa kalanggaman natigom diha sa kapuloan duol sa baybayon nga nahimong dagko kaayong mga tapok​—usahay kapin ug 30 metros ang gihabogon! Sa wala pa moabot ang mga Katsila, nadiskobrehan nga ang maong iti, nga gitawag ug guano sumala sa ilang Quechua Indian nga ngalan, maoy labing maayong abono. Sa ulahing katungang bahin sa ika-19ng siglo, ang guano nahimong malamposon kaayong produktong pang-eksport sa Peru, hangtod nga kana gipulihan sa kemikal nga abono diha sa baligyaan sa kalibotan. Niadtong panahona, nahurothurot na ang karaang natigom nga guano. Karong adlawa ang suplay halos mao na lang ang presenteng gipatungha sa mga langgam.

[Mapa sa panid 24]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Lima

[Hulagway sa panid 25]

Ang Pasipikong kabaybayonan sa habagatan sa Lima

[Credit Line]

© Yann Arthus-Bertrand/CORBIS

[Hulagway sa panid 25]

Ang Sechura Desert ubay sa kabaybayonan sa Peru

[Mga hulagway sa panid 26]

Mga tigkolektag gabon, Mejía, Peru

Ang orihinal nga mga kanal sa Inca gigamit gihapon sa Ollantaytambo, Peru

[Credit Lines]

© Jeremy Horner/CORBIS; inset: Courtesy of the charity FogQuest; www.fogquest.org

[Hulagway sa panid 26]

Ang mga bunok sa ulan, nga gipasangil sa El Niño nga maoy talagsaong kausaban sa panahon, nagpahinabog grabeng pagbaha sa Ica, Peru, sa Enero 30, 1998

[Credit Line]

AP Photo/Martin Mejia